Fel y dywedodd Mark, mae’n gan mlynedd eleni ers brwydr Coed Mametz. I lawer o filwyr Cymru, dyma oedd cyrch mawr cyntaf y rhyfel byd cyntaf. Roedd cipio Coed Mametz yn allweddol bwysig ym mrwydr y Somme. Ar ôl pum diwrnod o ymladd, cafodd bron 400 o filwyr Cymru, eu lladd neu eu hanafu, neu cofnodwyd eu bod ar goll. O ganlyniad, ni fu 38ain Adran (Gymreig) yn weithredol am bron i flwyddyn. Rhwng 2001 a 2015, collodd y lluoedd arfog Prydeinig 454 o ddynion a menywod yn Affganistan—collwyd nifer tebyg mewn un bore’n unig yng Nghoed Mametz.

Mae’n briodol ein bod yn cydnabod y ddyled enfawr sydd arnom i’r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sydd ar hyn o bryd yn gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Ein dyletswydd iddynt yw darparu’r gofal a’r cymorth y maent yn eu haeddu i’r fath raddau. Mae gadael y fyddin, yn aml ar ôl cyfnod hir o wasanaeth, yn creu llawer o heriau i gyn-bersonél y lluoedd arfog. Mae’n aml yn golygu bod rhaid symud, symud cartref, dod o hyd i swydd newydd, a newid ffordd o fyw.

Maent yn wynebu llawer o heriau. Un o’r rhain yw iechyd meddwl. Mae rhwng 4 y cant a 5 y cant o gyn-filwyr yng Nghymru yn dioddef o broblemau iechyd meddwl. Fel y dywedodd Mark yn gynharach, anhwylder pryder a achosir yn sgil wynebu digwyddiadau trallodus neu sy’n peri straen yw anhwylder straen wedi trawma. Gall ddigwydd i bobl o bob oed. Bydd rhywun sydd ag anhwylder straen wedi trawma yn aml yn ail-fyw’r digwyddiad trawmatig drwy hunllefau ac ôl-fflachiau. Efallai y byddant yn profi teimladau o unigedd, anniddigrwydd, ac euogrwydd—mewn rhai achosion yn arwain at gamddefnydd cynyddol o alcohol a chyffuriau. Mae angen adnabod symptomau cynnar salwch meddwl ac mae angen mwy o gymorth gan y GIG yng Nghymru i bersonél y lluoedd arfog, cyn-filwyr a’u teuluoedd.

Gall addysg plant personél y lluoedd arfog hefyd ddioddef o ganlyniad i darfu ar ffordd o fyw yn y lluoedd arfog. Yng Nghymru, nid oes premiwm disgyblion ar wahân i blant personél y lluoedd arfog fel sydd ganddynt yn Lloegr. Nid yw’r grant amddifadedd disgyblion ond ar gael i blant sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, ac nid yw hynny’n wir yn achos y rhan fwyaf o blant y lluoedd arfog. Dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno premiwm disgyblion y lluoedd arfog i gefnogi plant y lluoedd arfog yng Nghymru.

Mae tai saff a diogel i gyn-filwyr yn hanfodol hefyd. Mae angen llwybr tai ar gyfer y lluoedd arfog a fydd yn amlinellu beth fydd gan aelodau presennol a blaenorol o’r lluoedd arfog hawl iddo o dan bolisïau tai datganoledig. Rydym angen cymorth wedi’i deilwra i helpu cyn-filwyr i addasu yn ôl i fywyd ar y tu allan a dod o hyd i waith yma.

Dangosodd arolwg a gynhaliwyd yn 2014-15 mai 34 y cant yn unig o gyn-filwyr a oedd yn dweud eu bod yn gyflogedig, naill ai ar sail amser llawn neu ran-amser. Nid yw hynny’n dderbyniol, Lywydd. Hoffwn weld rhwydwaith o siopau un stop yn cael ei sefydlu ar gyfer cyn-filwyr, fel sydd ganddynt yn yr Alban, er mwyn sicrhau eu bod yn gwbl ymwybodol o’r cyngor a’r cymorth sydd ar gael iddynt ar ôl eu gwasanaeth yn y lluoedd arfog.

Mae arnom angen comisiynydd cyn-filwyr ar gyfer Cymru—dywedodd yr ochr arall i’r Siambr na fyddent yn ei gefnogi yn ôl pob tebyg, ond y ffaith yw eu bod angen, nid cadfridog y fyddin i reoli’r lluoedd arfog sydd wedi ymddeol, ond comisiynydd gyda’u hanghenion a’u gofynion eu hunain yn y gymdeithas yng Nghymru i gydlynu a darparu’r cymorth sydd ei angen arnynt ac y maent yn ei haeddu. Mae hyn wedi cael ei wneud yn yr Alban ac rwy’n credu y dylai Cymru fynd yr un ffordd a dylent ddilyn yr un trywydd.

Mae gan Gymru berthynas hir a balch gyda’r lluoedd arfog. Daw arian grant ar gyfer cyngor Cymru, sefydliad ieuenctid gwirfoddol, i ben ar 31 Mawrth y flwyddyn nesaf. Roedd hon yn ffynhonnell werthfawr i fudiadau cadetiaid ac ieuenctid sy’n gysylltiedig ag amddiffyn yng Nghymru, ac nid yw ar gael mwyach.