Rwy’n croesawu’n fawr y cyfle i gymryd rhan mewn dadl ar amodau gwaith a chyflogau. Y rheswm dros fodolaeth y Blaid Lafur a pham y cafodd ei ffurfio yn y dechrau oedd i amddiffyn gweithwyr rhag camfanteisio.

O ran cyflogaeth, mae pethau wedi newid, ac nid er gwell, i’r rhan fwyaf o weithwyr dros y 40 mlynedd ddiwethaf. Yn y 1970au, y disgwyl oedd cyflogaeth amser llawn, naill ai am dâl neu gyflog mewn swydd, os nad am oes, yna hyd nes y byddech yn dymuno symud ymlaen. Roedd y rhan fwyaf o gyflogwyr mawr yn gwbl undebol, gyda chyfraddau goramser ar amser a hanner a thâl dwbl ar gyfer dydd Sul, ac os oedd yn rhaid i chi weithio sifftiau rheolaidd, roedd yna dâl sifft atodol, a oedd oddeutu 30 y cant o’r cyflog sylfaenol yn gyffredinol. Mae’n debyg y bydd yn syndod i lawer iawn o bobl sy’n gweithio heddiw fod amodau o’r fath yn bodoli, yn sicr o fewn oes llawer ohonynt.

Yn ogystal â dinistrio diwydiannau cyfan, aeth y Llywodraeth Geidwadol ati i wneud y farchnad lafur yn fwy ysbeidiol. Fe’i disgrifiwyd fel gweithlu hyblyg, ond yr hyn a olygai oedd telerau ac amodau gwaeth ar gyfer y gweithlu. Hyn, ochr yn ochr â’r ymosodiad milain ar gydfargeinio a’r undebau llafur, sydd wedi arwain at yr amodau cyflogaeth sy’n bodoli heddiw. Heddiw, mae’r byd gwaith yn wahanol iawn i un y 1970au, gyda thwf contractau dim oriau neu gontractau oriau isel gwarantedig, yn ogystal â nifer fawr o weithwyr asiantaeth ac isgontractwyr hunangyflogedig.

Ceir rhannau o’r economi lle y mae pob un o’r rheini’n addas i gyflogwyr a gweithwyr: ar gyfer contractau dim oriau, pethau fel digwyddiadau chwaraeon afreolaidd, fel y bobl sy’n gweithio y tu ôl i’r bar yn Stadiwm Liberty unwaith bob pythefnos. Nawr, mae hynny’n amlwg yn mynd i fod yn afreolaidd am nad ydynt ond yn chwarae yno unwaith bob pythefnos. Byddai’n afresymol i unrhyw un ddisgwyl i honno fod yn swydd amser llawn—i bobl ddod yno am 35 awr, neu hyd yn oed bob dydd Sadwrn, pan nad oes gêm ond unwaith bob pythefnos. Ond cânt eu defnyddio’n llawer ehangach nag mewn llefydd fel hynny. Mae contractau dim oriau yn gweithio ar gyfer pethau felly. Ac mae gweithwyr asiantaeth yn llenwi bwlch sgiliau. Yn wir, arferai gweithwyr asiantaeth fod yn bobl y telid llawer o arian iddynt mewn meysydd fel peirianneg a chyfrifiadureg, telid symiau sylweddol o arian iddynt am wneud y gwaith. Yn anffodus, mae hynny wedi newid. Ac isgontractwyr hunangyflogedig ar gyfer anghenion tymor byr, ac oriau isel gwarantedig i gyd-fynd â chyfrifoldebau gofalu. Yn anffodus, nid dyna’r unig reswm y caiff y mathau uchod o gontractau eu defnyddio.

Gall contractau dim oriau, nad ydynt yn cynnig unrhyw leiafswm oriau gwarantedig o waith, ei gwneud yn ofynnol i weithiwr fod ar gael i weithio ar bob adeg a rhoi rheolaeth lwyr i gyflogwr dros faint o waith y bydd pob gweithiwr yn ei gael bob wythnos. Dyma fersiwn yr unfed ganrif ar hugain o’r docwyr yn gorfod ciwio i gael eu galw ar gyfer gwaith, ond nad oes rhaid i chi giwio mwyach, rhaid i chi aros am neges destun yn lle hynny. Ond dyma’r un broses, i bob pwrpas, o aros am alwad i weithio gan eich cyflogwr. Mae oriau isel gwarantedig, sy’n gyffredin iawn mewn meysydd fel manwerthu, o un awr y dydd dros gyfnod o bump neu chwe diwrnod, yn debyg iawn i gontractau dim oriau, ond mae’n rhaid i bawb glocio i mewn, am 8 o’r gloch neu 9 o’r gloch, fel y gall y cyflogwr benderfynu pa mor hir y bydd angen iddynt weithio. Mae hyn, mewn sawl ffordd, yn achosi mwy o broblemau na chontractau dim oriau hyd yn oed, am nad yw pobl yn gwybod faint o arian y maent yn mynd i’w ennill bob wythnos, ac mae hynny’n achosi problemau enfawr—mae’n rhan o’r galw am fanciau bwyd, rhan o’r galw am bopeth. Un wythnos bydd pobl yn gweithio 40 awr, yr wythnos nesaf, byddant yn gweithio eu lleiafswm o chwech. Ni allwch fyw fel hynny. Mae’n hawdd i’r bobl sy’n eistedd yma, sy’n cael eu cyflog wedi’i dalu bob mis, fethu deall yn union pa mor ddrwg yw hi ar y bobl hynny sy’n byw bywydau fel hyn. Ar rai dyddiau byddant yn mynd i mewn ac yn gweithio un awr, o wyth i naw yn y bore, ac ar ddiwrnod arall byddant yn gweithio wyth tan naw, ond naw yn y nos fydd hynny. Ac yn lle rhannu’r gost o lwyth gwaith amrywiol rhwng y cyflogwr a’r gweithiwr, caiff ei hysgwyddo’n llwyr gan y gweithiwr. Mae gan weithwyr asiantaeth ac isgontractwyr hunangyflogedig yr hyn sy’n cyfateb i gontractau dim oriau, ond heb isafswm cymorth cyflogaeth hyd yn oed. Mae’r uchod yn esbonio pam y mae’r rhan fwyaf o’r bobl sy’n byw mewn tlodi yng Nghymru hefyd yn gweithio.

Os caf fi ddweud, o 1 Ebrill 2016, fe ailenwodd y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan yr isafswm cyflog yn ‘gyflog byw’, a chyflwyno cyflog byw cenedlaethol gorfodol ar gyfer gweithwyr 25 oed a hŷn. Rwy’n credu ei fod wedi cael ei wneud er mwyn peri dryswch yn y bôn. Ailenwi’r isafswm cyflog yn ‘gyflog byw’ pan oedd gennym gyflog byw eisoes. Rwy’n falch iawn o wisgo’r bathodyn cyflog byw yma heddiw—bathodyn y cyflog byw go iawn—ac ni allaf ddeall pam y byddai unrhyw un yn cefnogi talu llai i bobl nag y mae’n costio iddynt fyw. Rwy’n credu y dylid talu cyflog byw i bawb, fel y’i diffinnir gan y Sefydliad Cyflog Byw. Nid wyf yn credu ei bod yn synhwyrol i Lywodraeth orfodi isafswm cyflog y mae hi ei hun yn gwybod nad yw’n ddigon i bobl fyw arno—