Diolch, Llywydd. Ganed Henry Richard yn Nhregaron ar 3 Ebrill 1812. Yn weinidog yr Annibynwyr, roedd yn ffigur blaenllaw yn rhengoedd y Rhyddfrydwyr Cymreig. Ym 1868, etholwyd ef yn Aelod Seneddol bwrdeistref Merthyr Tudful a bu’n gwasanaethu yno am 20 mlynedd. Roedd yr etholaeth bryd hynny yn cynnwys fy nhre enedigol innau, Aberdâr.

Cofir Henry Richard yn bennaf fel hyrwyddwr achos heddwch a chyd-ddealltwriaeth rhyngwladol, ac fel ysgrifennydd y gymdeithas heddwch am 40 mlynedd. Ei brif lwyddiant oedd gweithio i sicrhau cymod yng nghytundeb Paris, y cytundeb â ddaeth a rhyfel Crimea i ben, gan datgan am y tro cyntaf yn rhyngwladol bod modd cymodi yn lle mynd i ryfel. Fe’i galwyd, o’r herwydd, yn apostol heddwch.

Fe’i gofir yn awr ar ffurf cerflun urddasol ar sgwâr Tregaron, ac yn enw ysgol newydd pob oedran yr ardal. Dyma ei ddatganiad ar y cerflun:

Cedwais dri pheth mewn cof yn barhaus:—peidio anghofio iaith fy ngwlad; a phobl ac achos fy ngwlad; a pheidio esgeuluso unrhyw gyfle i amddiffyn cymeriad a hyrwyddo buddiannau fy ngwlad. Gorwedd fy ngobeithion am ddifodiant y gyfundrefn ryfel yn argyhoeddiad barhaus y bobl, yn hytrach nag ym mholisïau cabinet a thrafodaethau senedd.’

Da, beth bynnag, i’w gofio yn ein Senedd ni heddiw.