Diolch, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy estyn cydymdeimlad y Siambr gyfan i Julie a'r teulu ar ôl y newyddion dychrynllyd a gawson nhw. Rwy'n siŵr y bydd pob Aelod yn awyddus i ymuno â mi i fynegi’r teimladau hynny.

Yr wythnos diwethaf cafwyd dadl arweinyddion, y cymerodd rai ohonom ran ynddi, ym Mhenarth. Wedi i mi adael y ddadl honno, fel yr oeddwn i’n gadael y siambr lle y cynhaliwyd y ddadl, clywais y newyddion fod Rhodri wedi ein gadael ni.

Cafodd Hywel Rhodri Morgan ei enwi ar ôl dau frenin, a gwasanaethodd yn y lle hwn gydag anrhydedd yn swydd y Prif Weinidog am bron i 10 mlynedd. Roedd llawer ohonom yn ei adnabod, wedi cael y fraint o’i adnabod, am lawer o'r blynyddoedd hynny, a byddwn i gyd, rwy'n siŵr, yn ystod yr awr nesaf hon, yn rhannu rhai o'r profiadau, cymaint ohonyn nhw’n rhai dymunol, pob un ohonyn nhw’n rhai dymunol, a gawsom yn ei gwmni.

Y tro cyntaf y gwnes i gwrdd ag ef oedd yn ystod haf 1997 yng ngwesty’r Metropole yn Llandrindod. Roedd yr ymgyrch 'Ie dros Gymru' wedi trefnu digwyddiad dros benwythnos yno i drafod yr ymgyrchu ar gyfer y refferendwm ar ddatganoli a oedd i ddod ym mis Medi y flwyddyn honno. Rwy'n cofio gwylio gêm rygbi y noson honno—Unol Daleithiau America yn erbyn Cymru—gyda Rhodri a Kevin Brennan. Roedd Rhodri yn gefnogwr chwaraeon pybyr, fel y gwyddom ni, a chefais y profiad cyntaf o'r ffraethineb a oedd ganddo ef, oherwydd bod y gêm yn cael ei chwarae ar yr hyn a oedd yn ymddangos fel parc cyhoeddus a, y tu ôl i'r pyst, nid oedd unrhyw derasau nac eisteddleoedd, dim ond coetir a dywedodd Rhodri yn ystod y gêm, 'Welais i erioed dorf wedi ei chuddliwio cystal’. Rwy’n cofio mai dyna’r tro cyntaf i mi ei glywed yn siarad, ac yna dechreuodd siarad â mi, a dyna’r tro cyntaf i mi gael sgwrs gydag ef.

Roedd e’n falch iawn o fod yn Brif Ysgrifennydd, fel y’i gelwid yn 2000, ac yn dilyn hynny yn Brif Weinidog, swydd, wrth gwrs, y gwnaeth ei llenwi ym mhob ffordd yn ystod ei amser yn y swydd honno. Llywydd, roedd ef fwy neu lai yr un oed â’m tad—10 mis yn iau na’m tad—ac roeddwn i’n ei ystyried i raddau helaeth yn rhan o’r genhedlaeth honno. I mi, roedd yn rhywun yr oeddwn yn ei weld fel tad ym myd gwleidyddiaeth. Mae’r ymadrodd 'Tad y genedl' wedi ei ddefnyddio, ond yn sicr roedd ef yn rhywun yr oeddwn i’n ei edmygu yn fawr iawn. Roedd yn rhywun a oedd yn ennyn y fath barch, ond, wrth gwrs, roedd ei draed ar y ddaear hefyd.

I will tell the story in Welsh because it only works in Welsh. Because of the fact that Rhodri was far older than me, I always called him ‘chi’, and, after a while, he said, ‘Listen, “bachgen”—he always called me ‘bachgen’—‘you have to now call me “ti”.’ It was difficult, for those of us who are Welsh speakers, to make that change, but that’s what I did. I spoke to my grandmother, who was alive at the time, and I told her that I called Rhodri ‘ti’, and she said, ‘What? You’re calling Rhodri Morgan “ti”? Have you no respect?’

Well, I had respect; there is no doubt about that. But, with Rhodri—and I’m going to use a word that is used in the Amman and Swansea valleys—there were no ‘clemau’; ‘airs and graces’ would be the English term.

Roedd Rhodri yn rhywun a oedd yn ennyn parch mawr, ond, o ran ei hunan, nid oedd unrhyw seremoni, nac unrhyw glemau. Rwy’n ddyledus iddo fe am yr hyn wyf i erbyn hyn fel gwleidydd. Fe oedd yr un a roddodd gyfle i mi, ym mis Gorffennaf 2000, i ddod yn Ysgrifennydd Amaethyddiaeth a Datblygu Gwledig, dyna oedd y teitl ar y pryd. Y dyddiau hyn, pan fyddwn yn ad-drefnu’r Cabinet, mae hynny yn cael ei wneud gan ddilyn amserlen a drefnwyd ymlaen llaw, cânt eu cynllunio ymlaen llaw. Ffoniodd Rhodri fi am hanner awr wedi deg ar nos Sadwrn i ddweud wrthyf i fy mod wedi cael dyrchafiad i'r Cabinet gan ofyn a fyddwn yn ymuno ag ef ar y ffordd i'r Sioe Frenhinol ymhen dau ddiwrnod. Felly, ni roddwyd unrhyw rybudd—un fel yna oedd Rhodri, yn ffonio ar yr adeg honno ar nos Sadwrn.

Bydd llawer ohonom yn cofio yr argyfwng clwy'r traed a'r genau yn 2001. Barn Rhodri oedd, fel Gweinidog ifanc, ei bod yn rhaid i mi fwrw ymlaen â phethau, mai fy nghyfrifoldeb i oedd hwn, ond roedd ef yno i roi cymorth a chyfarwyddyd a chefnogaeth pe byddai angen hynny. Ond nid oedd fyth yn ymyrryd. Rhoddodd rhwydd hynt i mi ddysgu, rhoddodd rhwydd hynt i mi ymdrin â'r sefyllfa, ond roedd ar gael pe byddai angen ei gyngor arnaf, ac roeddwn i’n gwerthfawrogi hynny’n fawr iawn. Roedd hi wir yn fraint i mi, ym mis Rhagfyr 2009, i’w olynu.

Roedd ei deulu yn golygu popeth i Rhodri. Ymhyfrydai yn ei deulu. Ymhyfrydai yn ei wyrion. Roedd yn siarad am ei holl deulu gyda balchder mawr. I’r rhai sydd wedi bod yn ei dŷ, roedd ganddo set o byst rygbi yno ac roedd ganddo goedlan lle y byddai’n aml yn cynnau tanau bach lle y gallai pobl ymgynnull. Iddo fe, y teulu oedd popeth.

Pan roddodd y gorau i wleidydda’n ffurfiol, roedd yn benderfynol o ddilyn diddordebau newydd na chafodd y cyfle i’w dilyn yn y blynyddoedd cynt oherwydd prinder amser. Dechreuodd ddysgu sut i ganu’r piano. I'r rhai ohonom sy'n ei gofio yn Brif Weinidog, pan nad oedd yn gwybod sut i droi cyfrifiadur ymlaen, daeth yn un a oedd yn hoff iawn o dechnoleg, a byddwn yn arfer tynnu ei goes y byddai’n feistr ar Twitter yn fuan iawn. Roedd wrth ei fodd yn yr ardd. Roedd yn arddwr gwych. Bydd llawer o’r rhai sydd yn y Siambr hon, a'r tu allan iddi, wedi cael y profiad o fynd i dŷ Rhodri a chael chabatsien o'r ardd yn anrheg yn aml, yn ffres o'r pridd, yn aml â'r pridd yn dal arni, rwy’n cofio, ond roedd e’n ymhyfrydu yn hynny. Roedd ei falchder yn ei ardd yn rhywbeth amlwg i bawb.

Roedd ganddo stôr o wybodaeth arbennig iawn am bopeth. Roedd y pethau yr oedd yn gallu eu dwyn i gof yn rhyfeddol. Yn enwedig, roedd ganddo wybodaeth anhygoel am chwaraeon a oedd yn mynd yn ôl i'r 1940au. Rwy'n meddwl yn aml y byddai Rhodri wedi bod yn un ardderchog i fod ar dîm cwis tafarn gydag ef, o ystyried ei wybodaeth enfawr ar unrhyw bwnc bron. Nid oedd yn llythrennol unrhyw beth nad oedd ef yn gwybod dim amdano, rwy’n credu. Gallai bob amser ddweud rhywbeth newydd wrthych chi am unrhyw bwnc mwy neu lai. Roedd Rhodri yn ddyn hynod ddeallus a hir ei ben, ond roedd yn gartrefol gydag unrhyw un. Roedd ganddo dalent hynod i gofio enwau pobl. Byddai'n cyfarfod â phobl 10 mlynedd ar ôl eu cyfarfod yn wreiddiol, a hynny efallai am yr unig dro, a byddai'n cofio eu henwau a chofio’r hyn yr oedden nhw wedi ei ddweud wrtho. Sut oedd e’n gwneud hynny, wn i ddim, ond yr oedd yn anhygoel o beth, ac roedd yn un o'r pethau yr oedd yn eu gwneud ac fe soniodd cymaint o bobl am hynny. Roedd hynny mor bwysig ym meddwl y cyhoedd gan olygu bod pobl yn meddwl amdano fel rhywun a oedd â diddordeb mewn pobl eraill. Roedd yn dda iawn am gymysgu ac yn gymeriad hoffus, a bydd hiraeth mawr amdano ymhlith ei deulu, wrth gwrs, ond ymhlith cynifer o bobl ledled Cymru a thu hwnt hefyd.

Last week, we lost a giant of our nation. He is gone, but, of course, his name is written into our history.

Yr wythnos diwethaf, collasom un o gewri ein cenedl. Efallai ei fod ef wedi mynd, ond mae ei enw wedi ei ysgrifennu yn ein hanes.