Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod Canolfan Llywodraethiant Cymru, ar 5 Mehefin eleni, wedi cyhoeddi, 'Imprisonment in Wales: a Factfile', sy'n tynnu sylw at ddata penodol i Gymru ar draws y system garchar. A gaf i ddweud ar y cychwyn fy mod yn ddiolchgar iawn i Ganolfan Llywodraethiant Cymru a Dr Robert Jones am y gwaith hwn? Rydym ni'n cydnabod mai ciplun ydyw yn hytrach na dadansoddiad manwl, ond y mae hefyd yn dweud llawer iawn wrthym am y gwasanaeth carchardai ac am y ffordd y mae'n gwasanaethu pobl ledled Cymru.

Rydym hefyd yn gwybod bod yr adroddiad hwn yn adroddiad amserol iawn. Rydym wedi gweld yn rhy aml dros y misoedd diwethaf ddadleuon dros ddiogelwch a pherfformiad. Roeddwn yn gwrando y bore yma ar y newyddion bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r Swyddfa Gartref yn caniatáu i chwistrell bupur gael ei defnyddio yn ein carchardai—nid y ffordd orau efallai i ymateb i rai o'r anawsterau a wynebir ar yr ystâd carchardai naill ai yng Nghymru neu unrhyw le arall.

Ond mae'r adroddiad hefyd yn amlygu pwysigrwydd cael data Cymru yn unig i ddeall effaith polisi ac ymarfer cyfiawnder. Yn rhy aml, pan fyddwn yn edrych ar y system gyfiawnder, rydym yn edrych arni ar sail y DU—mae Darren Millar yn ceisio gwneud y pwynt yn ei welliant—oherwydd nad system y DU yw hi; system Cymru a Lloegr yw hi. Ac er ein bod yn fodlon nodi bodolaeth polisi Llywodraeth y DU, byddai'n anghywir ac yn amhriodol, rwy'n credu, inni awgrymu ceir ateb y DU i hyn.

Un o'r pethau yr ydw i wedi ei ganfod wrth gyflawni'r swyddogaeth hon dros y flwyddyn ddiwethaf yw bod datganoli yn aeddfedu, sy'n golygu ein bod yn wynebu cwestiynau newydd, heriau newydd a dealltwriaeth newydd o sut y mae materion datganoledig a rhai a gedwir yn ôl yn rhyngweithio â'i gilydd. Ac rwy'n gobeithio, mewn polisi cyfiawnder, ein bod yn dechrau gweld rhywfaint o'r ddealltwriaeth honno.

Mae rhai o ganfyddiadau allweddol yr adroddiad yn cynnwys nad yw carchardai yng Nghymru yn perfformio cystal â charchardai yn Lloegr o ran amrywiaeth o fesurau diogelwch. Ers 2010, y mae nifer y digwyddiadau a gofnodwyd o hunan-niwed ac ymosodiadau gan garcharorion yng Nghymru wedi cynyddu ar gyfradd uwch nag mewn carchardai yn Lloegr. Er gwaethaf cynnydd mewn capasiti carchardai yng Nghymru, yn 2017, roedd bron i 40 y cant o'r holl garcharorion o Gymru yn cael eu cadw mewn carchardai yn Lloegr. Mewn nifer fawr o achosion, mae carcharorion o Gymru yn cael eu rhoi mewn sefydliadau ymhell oddi cartref. Cadwyd carcharorion o Gymru mewn 118 carchar gwahanol yn 2017.

Dirprwy Lywydd, a gwn o'm hetholaeth fy hun, mae'r adroddiad hwn yn nodi bod 52 o garcharorion yn cael eu cadw o Flaenau Gwent, a chedwir y 52 hynny mewn 20 carchar, nid yn unig yng Nghymru neu'n lleol i Gymru yn ne-orllewin Lloegr, ond mewn carchardai ar draws Lloegr gyfan—yng ngogledd Lloegr, gogledd-ddwyrain Lloegr a gogledd-orllewin Lloegr hefyd. O bryd i'w gilydd, efallai ceir rhesymau pam mae pobl yn cael eu rhoi mewn cyfleuster penodol, ond nid oes a wnelo hyn ag unigolion; mae hyn yn ymwneud â system nad yw'n gweithio i bobl ledled Cymru.

Mae darllen llawer o'r data a welsom wedi'i gyhoeddi ym mis Mehefin yn brofiad trist, ond nid yw hynny'n fwy gwir na phan yr ydym yn disgrifio lle menywod yn y system. Mae'r nifer o fenywod Cymru a gafodd ddedfrydau o garchar ar unwaith wedi cynyddu bron un rhan o bump ers 2011. Caiff y mwyafrif eu dedfrydu i'r ddalfa ar unwaith ac fe'i ceir yn euog o droseddau di-drais. Cafodd tri chwarter yr holl fenywod yng Nghymru a gafodd ddedfrydau o garchar ar unwaith yn 2016, ddedfryd o lai na chwe mis. Mae'r nifer o blant Cymru yn y ddalfa wedi gostwng 72 y cant ers 2010; Fodd bynnag, mae nifer fawr ohonynt yn cael eu cadw mewn sefydliadau dros y ffin yn Lloegr. Felly, yn gyffredinol, nid dyma'r darlun y bydd llawer ohonom eisiau ei weld.

Rydym yn cydnabod bod llawer o'r rhesymau dros hyn yn hanesyddol. Rydym yn cydnabod nad oes gennym sefydliadau diogel y byddai arnom eu hangen yng Nghymru. A dyma pam y mae gwrthod gwelliant 2 yn enw Darren Millar mewn gwirionedd yn bwysig iawn, iawn. Os edrychwn ar y sefydliad carchardai, y sefydliadau diogel a etifeddwyd, nid yw'r rhain yn sefydliadau diogel a gynlluniwyd ar gyfer anghenion pobl yng Nghymru. Hyd at ychydig flynyddoedd yn ôl, hyd at 18 mis yn ôl, nid oedd gennym ni lety diogel yn unrhyw le y tu hwnt i goridor yr M4. Nid oedd gennym ni unrhyw gyfleusterau diogel yn gwasanaethu'r gogledd o gwbl. Ai dyna beth mae pobl y gogledd eisiau o'r gwasanaeth? Ac wedyn pan welwn ni garchar yn agor yn Wrecsam, caiff ei agor gyda chapasiti ymhell y tu hwnt i'r hyn sydd ei angen yn y rhanbarth. Nid yw yno i wasanaethu anghenion Cymru; nid yw yno i wasanaethu cymunedau'r gogledd; nid yw yno i wasanaethu anghenion a buddiannau'r bobl yr ydym yn eu cynrychioli yma yn y Siambr hon.