Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, John, am gychwyn y ddadl hon, a hefyd i bawb a gyfrannodd, ac mae'n bleser dilyn Jenny hefyd, a ganolbwyntiodd ar fwyd. Ac rwyf innau am ganolbwyntio fy sylwadau byr ar faes penodol. Hoffwn ganolbwyntio ar faterion yn ymwneud â newyn a thlodi bwyd, a'r ymgyrch a fu ar y gweill yn genedlaethol ers rhai misoedd bellach, sef ymgyrch y Blaid Gydweithredol yn genedlaethol dros gyfiawnder bwyd.

Mae'n cychwyn o'r rhagosodiad sylfaenol y dylai bwyd iach, maethlon, fforddiadwy fod yn hawl sylfaenol i bawb. Ni waeth beth yw eich amgylchiadau, ble rydych chi'n byw, o ble rydych chi'n dod, dylai bwyd iach, maethlon, fforddiadwy fod yn hawl. Ac eto mae gennym ormod o bobl ledled y DU ac yma yng Nghymru yn newynu, ac ar ôl degawd o gyni gan y Torïaid y digwyddodd hynny; ni allwn anwybyddu hynny. Mae gennym gynnydd diddiwedd mewn banciau bwyd; mae'n un symptom o broblem fwy. Caiff ei gwaethygu gan newidiadau creulon i drethi a lles sydd wedi taro'r bobl sy'n cael y cyflogau isaf a'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, ac yn y cymunedau lle rydym yn byw.

Mae achosion newyn wedi eu gwreiddio mewn cyni, ac mae polisïau Torïaidd y DU ar gredyd cynhwysol, y cap ar fudd-daliadau a rhewi budd-daliadau a'r dreth ystafell wely oll wedi chwarae eu rhan, ond hefyd, fel y crybwyllwyd yn y ddadl hon, mae gennym economi camweithredol nad yw bellach, yn rhy aml, yn talu cyflog teg am ddiwrnod teg o waith i ormod o bobl. Ac mae gennym farchnad dai sydd wedi torri sy'n ychwanegu at dlodi a dyled. Yn syml, mae gennym ormod o bobl yn newynu ar sail ddyddiol yn y DU, yn y chweched wlad gyfoethocaf ar y blaned.  

Ac eto, ar yr un pryd, mae gennym dwf di-baid mewn gordewdra a diabetes math 2 a chyflyrau eraill, cyflyrau a all ddinistrio ansawdd bywyd unigolyn, a byrhau bywydau. Maent hefyd yn effeithio ar ein GIG wrth gwrs. Ac mae rhai cymunedau yn awr yn anialwch bwyd i bob pwrpas, lle nad yw pobl yn gallu cael gafael ar fwyd maethlon, iachus, fforddiadwy. Mae newyn a diffyg maeth yn broblem ar draws y DU, a chaiff ei chymell gan gyni parhaus a newidiadau dinistriol i drethi a lles.  

Ond ni allwn anwybyddu canfyddiadau diweddar adroddiad Cynghrair Tlodi Bwyd De Cymru, sy'n datgan bod 98,350 o gyflenwadau bwyd argyfwng tri diwrnod wedi'u darparu ar gyfer pobl mewn argyfwng yng Nghymru yn 2017-18—pobl mewn argyfwng—gan fanciau bwyd Ymddiriedolaeth Trussell. O'r rhain, aeth dros 35,000 i blant yn y wlad hon. Yn ôl yr Asiantaeth Safonau Bwyd, mae un o bob pump o bobl yng Nghymru yn poeni ynglŷn â rhedeg allan o fwyd, ac roedd chwarter y rhai rhwng 16 a 34 oed a holwyd yng Nghymru wedi rhedeg allan o fwyd yn y flwyddyn ddiwethaf.  

Mae'r Food Foundation, fel y soniodd John, wedi dangos bod 160,000 o blant yng Nghymru yn byw mewn cartrefi lle mae deiet iach yn fwyfwy anfforddiadwy. Mae plant oedran derbyn yng Nghymru yn llawer mwy tebygol na chyfartaledd Cymru o fod yn ordew os ydynt yn byw mewn ardaloedd sydd â lefelau uwch o amddifadedd. Ac mae'r bwlch rhwng lefelau gordewdra yn y cwintelau mwyaf a lleiaf difreintiedig yn ein cymdeithas wedi cynyddu o 4.7 y cant yn 2015-16 i 6.2 y cant yn 2016-17. Mae popeth yn mynd i'r cyfeiriad anghywir.

Felly, fe allwn ac fe ddylem ddefnyddio pob dull sydd ar gael inni i fynd i'r afael â hyn yng Nghymru, hyd yn oed os yw'r Llywodraeth ar lefel y DU, sydd y tu hwnt i'n rheolaeth, fel pe bai'n benderfynol o wneud pethau'n waeth. Ac mae gennym y polisi a'r fframwaith deddfwriaethol cywir i wneud hyn gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae gennym ymrwymiad trawslywodraethol i fynd i'r afael â phob ffurf ar dlodi. Ond fel y clywsom mor aml heddiw, y strategaeth, y cyfeiriad, y cerrig milltir a'r arweiniad clir ar hyn sydd ei angen arnom.

Ond mae angen i ni wneud mwy i fynd i'r afael ag anghyfiawnder bwyd. Camau ymarferol. Felly, mae ein hymgyrch yn galw ar gynghorau ledled Cymru i ddynodi aelod arweiniol ar gyfer tlodi bwyd; llunio cynllun gweithredu ar fwyd, gan weithio gyda phartneriaid lleol ar lawr gwlad; cael ysbrydoliaeth o'r ymatebion sy'n dod i'r amlwg yn y gymuned i dlodi bwyd; gweithio gyda'r partneriaethau bwyd lleol presennol, neu fel arall, yn niffyg hynny, sefydlu partneriaeth o'r fath; a mesur maint y broblem yn eich ardal, oherwydd gwyddom fod yr hyn y byddwch yn ei fesur yn cael sylw. Ac ar lefel Cymru gyfan, Weinidog, yn seiliedig ar ein Deddf flaenllaw ar lesiant cenedlaethau'r dyfodol, galwn am gydnabod yr hawl i fwyd iach a maethlon ac ymrwymiad i sicrhau cyfiawnder bwyd yn y cerrig milltir cenedlaethol newydd yng Nghymru, er mwyn i ni allu olrhain cynnydd.

Ddirprwy Lywydd, mae wedi bod yn bleser gweld cynifer o Aelodau'r Cynulliad hwn a chynghorwyr ar draws y tir a phobl gyffredin yn cefnogi'r ymgyrch hon dros gyfiawnder bwyd. Mae llawer o Weinidogion wedi ymrwymo iddi hefyd. Felly, yn unol â natur ystyrlon a sobr y ddadl hon heddiw, gadewch inni droi'r ymgyrchu hwn yn weithredu go iawn ar lefel leol a chenedlaethol. Gadewch i ni sicrhau bod mynediad at fwyd maethlon, iach yn hawl a gadewch inni roi camau ymarferol ar waith i sicrhau nad oes neb yn newynu yn y chweched wlad gyfoethocaf yn y byd.