Part of the debate – Senedd Cymru am 5:30 pm ar 26 Chwefror 2020.
Diolch, Lywydd. Mae gormod o bobl yn bychanu Cymru. Rwyf fi yma i ganmol ein gwlad; i siarad am ein potensial, i siarad am fyw mewn man lle gall y freuddwyd Gymreig ddod yn realiti. Nawr, mae gan y Welsh National Party weledigaeth o'n breuddwyd Gymreig. Gallwn fyw mewn cenedl lle ceir tai o ansawdd da i bawb, lle mae pobl yn berchen ar eu cartrefi eu hunain, Cymru lle gall pobl â syniadau da greu busnesau a swyddi, lle gallwn fod yn wlad sy'n edrych tuag allan, wedi'i chysylltu â'r byd.
Arferai Caerdydd fod yn ail borthladd mwyaf y byd. Gall ein porthladdoedd Cymreig ffynnu eto, gan gludo cynnyrch Cymreig o'r safon uchaf i bob cwr o’r byd. Ond ni fydd y realiti hwn i Gymru yn digwydd tra bod ein gallu i wneud ein penderfyniadau ein hunain mor gyfyngedig. Rwy’n gresynu at fethiannau Llywodraethau Llafur olynol yng Nghymru, ond yr hyn rwy’n gresynu fwyaf yn ei gylch yw ein bod ni fel cenedl yn dal i gael ein hamddifadu o’r cyfle i lywodraethu ein hunain. Llywodraeth gan y bobl: hen gysyniad o'r enw democratiaeth, dyna ydyw.
Ceir dau faes penodol y dylem fod wedi cael rheolaeth drostynt eisoes, sef ffocws fy ngwelliant, ac mae ganddynt reolaeth dros y ddau faes eisoes yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, ond caiff ei wrthod i ni yng Nghymru. Yn gyntaf, y doll teithwyr awyr. Mae'n hurt fod Llundain yn dal i’w reoli. Y rheswm pam nad oes gennym reolaeth dros y dreth hon yw nad yw Maes Awyr Bryste yn hoffi hynny; nid ydynt yn hoffi'r syniad y gallai maes awyr yng Nghymru fod yn fwy cystadleuol, felly gwrthodir rheolaeth i genedl gyfan dros doll teithwyr awyr oherwydd nad yw un ddinas ganolig ei maint y tu allan i Gymru yn ei hoffi. Mae'n sefyllfa anhygoel.
Cyfiawnder yng Nghymru. Rwy'n ei chael hi'n anhygoel, unwaith eto, nad yw cyfiawnder wedi'i ddatganoli i ni, yn enwedig pan ydym yn talu 40 y cant o'r bil. Mae ceisio bod yn gyfiawn a cheisio sicrhau cyfiawnder yn ganolog i’r hyn y dylai unrhyw Lywodraeth ei wneud, ond nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth dros gyfiawnder. Gallwn wneud deddfau Cymreig yn y lle hwn, ond nid oes gennym awdurdodaeth gyfreithiol Gymreig; ni allwn gysoni ein hanghenion cymdeithasol a’n hanghenion iechyd â chyfiawnder. Rydym yn cyrraedd sefyllfaoedd rhyfedd lle ceir cyfraddau uwch o garchariadau ymhlith y Cymry nag unrhyw wlad arall yng Ngorllewin Ewrop. Mae gennym uwch garchardai hefyd lle mae'n rhaid i ni fewnforio carcharorion o'r tu allan i Gymru i lenwi'r lleoedd, ond os ydych chi'n fenyw, mae'n amhosibl mynd i'r carchar yng Nghymru oherwydd nad oes carchardai menywod yma, a golyga hynny y cewch eich gyrru y tu allan i'ch gwlad lle mae'n rhaid i'ch teulu deithio'n bell i ymweld â chi.
Felly, dyma’r hyn rwy’n gresynu ato go iawn, a gallai Llywodraeth Cymru wneud yn llawer iawn gwell, ond caiff buddiannau hirdymor ein cenedl eu sicrhau trwy sofraniaeth Gymreig—sofraniaeth i'r unigolyn, y gymuned, a sofraniaeth genedlaethol. Cymru lle mae gan bobl bŵer dros eu bywydau eu hunain, lle gall cymunedau benderfynu beth sy'n digwydd ym mhob cymuned a lle rydym yn penderfynu fel cenedl sut rydym yn byw.
Nawr, mae yna bobl yn galw am ddiddymu'r lle hwn, ond mater i bobl sy'n byw yng Nghymru yw'r ffordd y cawn ein llywodraethu. Rwy’n dweud wrth Neil Hamilton yma ar y dde i mi, sy'n cynnig y gwelliant i ddileu Cynulliad Cymru: pe cynhelid refferendwm, ni fyddech yn cael pleidleisio hyd yn oed oherwydd eich bod yn byw yn Lloegr.