Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddechrau trwy ddiolch i Jenny Rathbone, Dai Lloyd a Jack Sargeant hefyd am ddod â'r ddadl bwysig yma ar atal diabetes gerbron y Senedd heddiw. Diolch hefyd i Jayne Bryant am y gwaith mae hi wedi bod yn ei wneud gyda'r grŵp trawsbleidiol.

Mae hwn yn gynnig pwysig, a dwi'n gwybod bod diabetes yn broblem sylweddol sy'n tyfu drwy'r byd, ac mae'n tyfu yng Nghymru hefyd. Mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r sefyllfa ddifrifol yma, sydd yn effeithio ar gymaint o fywydau ac ar unigolion yn ein gwlad ni. Yn 2019-20, roedd tua 192,000 o bobl yng Nghymru gyda diabetes, fel gwnaeth Jenny gyfeirio ato, sef tua 7 y cant o'n poblogaeth sy'n oedolion. Mae'n bwysig hefyd, fel mae Jenny wedi'i ddweud, i wahaniaethu rhwng y ddau fath gwahanol o diabetes: math 1, sy'n rhywbeth na ellir ei atal, a diabetes math 2, lle mae lot allwn ni ei wneud i atal y cyflwr rhag datblygu.

Nawr, yn y ffigurau diweddaraf sydd gyda ni, mae'r gost o drin diabetes i'r gwasanaeth iechyd yn cyrraedd tua £126 miliwn neu 1.9 y cant o gyllideb yr NHS. Os ydyn ni'n ystyried hefyd y cleifion sy'n cael eu trin ar gyfer clefyd cardiofasgiwlar a chymhlethdodau eraill sy'n deilio o diabetes, wedyn rydym ni yn cyrraedd y ffigur yna o 10 y cant oedd Jenny wedi cyfeirio ati. Felly, rydych chi'n iawn i nodi'r ffigur yna yn eich cynnig chi. Mae hyn yn tanlinellu pwysigrwydd atal eilaidd, sef atal cymhlethdodau diabetes rhag datblygu trwy reoli'r clefyd yn dda. Nid dim ond atal diabetes yn y lle cyntaf sy'n bwysig, ond hefyd buddsoddi yn y gwasanaethau sy'n rhwystro'r cymhlethdodau rhag digwydd.

Nawr, mae maint yr her sy'n ein wynebu ni wedi cael ei danlinellu gan y pandemig. Rydym ni wedi gweld sut mae pobl sy'n dioddef o diabetes wedi eu gorgynrychioli ymhlith y marwolaethau sy'n gysylltiedig â COVID. Er nad yw pobl sydd â diabetes o reidrwydd mewn mwy o berygl o ddal COVID, mae'n ymddangos fel bod ffactorau risg diabetes a'i gymhlethdodau yn golygu bod canlyniadau yn debygol o fod yn waeth os ydyn nhw'n dal y feirws. Rŷn ni'n gwybod bod gordewdra neu bwysau gwaed uwch, ethnigrwydd neu fod yn ddifreintiedig yn rhai o'r ffactorau lluosog sy'n cyfrannu at ddatblygiad salwch COVID yn fwy difrifol.

Mae ein dull cenedlaethol o ymdrin â diabetes wedi ei amlinellu yn y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes yng Nghymru, ac mae hwn wedi ei ymestyn am flwyddyn arall er mwyn cael cyfle i ddatblygu'r rhaglen olynol. Nawr, beth rŷn ni'n gwybod yw bod yna gysylltiad clir ac arwyddocaol rhwng diabetes 2 a gordewdra. Ac mae astudiaethau'n awgrymu bod tua 90 y cant o oedolion sydd â diabetes math 2 yn pwyso mwy nag y dylen nhw i fod yn iach, neu'n ordew. Dŷn ni'n gwybod hefyd fod gordewdra'n gysylltiedig ag amrywiaeth o gyflyrau iechyd difrifol eraill, fel canser, clefyd y galon a strôc.

Nawr, yn ogystal ag effeithio'n sylweddol ar ansawdd bywyd, mae'n cael effaith sylweddol ar iechyd meddwl hefyd. A dyna pam mae'n hanfodol i ddal ati i ganolbwyntio ar atal a lleihau cyfraddau gordewdra. Mae dros 60 y cant o oedolion, ac un o bob pedwar o blant ysgol gynradd, dros eu pwysau neu'n ordew yma yng Nghymru. Felly, dyna pam heddiw dwi'n cyhoeddi buddsoddiad o fwy na £6.5 miliwn i helpu i daclo gordewdra a diabetes yng Nghymru. A bydd yr arian yn cael ei dargedu at blant a phobl hŷn, i'w helpu i gyrraedd a chynnal pwysau iach. A bydd hwn yn helpu i ddelifro'r hyn a fydd yn cael ei gyhoeddi ar 18 Mawrth, sef ein cynllun cyflawni, 'Pwysau Iach, Cymru Iach', ar gyfer 2021-22.

Nawr, bydd £5.5 miliwn o'r cyllid yn mynd tuag at raglenni penodol, o dan 'Pwysau Iach, Cymru Iach'. Bydd yr arian yn helpu i hyrwyddo datblygiadau allweddol ar draws gwasanaethau atal gordewdra a rheoli pwysau. Ac mae'n cynnwys bron i £3 miliwn o gyllid pellach ar gyfer gwasanaethau gordewdra ar draws ein byrddau iechyd. Ac mae'r cyllid hwn hefyd—ac mae hwn yn bwysig i'w danlinellu—yn cynnwys £1 miliwn o arian ychwanegol y flwyddyn dros y ddwy flynedd nesaf. A bydd hyn yn ein galluogi ni i gymryd camau cynnar i atal salwch a lleihau effaith iechyd gwael ac anghydraddoldeb, drwy gefnogi'r gwaith o ddatblygu treialon llwybr atal cyn-diabetes, sy'n seiliedig ar y model yna roeddech chi'n siarad amdano yn nyffryn Afan. Mae'n cynnwys llwybr addysg cyn-diabetes, sy'n cael ei ddarparu gan weithwyr cymorth gofal iechyd wedi eu hyfforddi, ar gyfer pobl sydd wedi cael darlleniadau glwcos gwaed uwch yn y gorffennol, neu sydd â risg o ddatblygu cyn-diabetes yn y dyfodol.

So, mae rhaglen dyffryn Afan yn cael ei gwerthuso gan uned ymchwil Diabetes Cymru. Rŷn ni'n gwybod bod rhai o'r canlyniadau'n addawol dros ben—fel roeddech chi wedi cyfeirio atyn nhw. A dwi'n siŵr y bydd gan y rheini sydd wedi cynnig y ddadl ddiddordeb mewn gwybod bod gwerthusiad o effeithlonrwydd a chost economaidd wedi ei gynnal gan Brifysgol Abertawe. A beth rŷn ni'n ei wybod yw ei fod e'n gweithio, a dyna pam rŷn ni'n rhoi'r arian ychwanegol yma, i sicrhau ein bod ni'n gallu gweld y peilot yna yn cael ei ddatblygu ar draws Cymru. Felly, mae'r peilot wedi rhoi tystiolaeth i ni; gallwn ni weld yr ymyrryd ataliol ledled Cymru. Bydd hyn yn ein helpu ni i ymateb i'r her, y cynnydd mewn diabetes math 2, i wella iechyd y rhai sydd wedi eu heffeithio, ac i ddarparu gofal iechyd sydd wedi ei seilio ar werth, fel roeddech chi wedi ei nodi, Jenny.

Y disgwyl yw y bydd o leiaf un clwstwr gofal iechyd—