Diolch i chi, Llywydd. Rwy'n siŵr na fyddai yr un ohonom yn dymuno bod yma heddiw, ond mae'n wirioneddol briodol ein bod yn talu teyrnged i Ddug Caeredin ar achlysur trasig ei farwolaeth. Byddai'n llawer gwell gennym ni fod yn ymgyrchu'n frwd, rwy'n siŵr, a Dug Caeredin, yn amlwg, yn dal gydag Ei Mawrhydi y Frenhines, yn ei chefnogi yn ei swydd fel y gwnaeth am gynifer o flynyddoedd a chymaint o ddegawdau. Saith deg tri o flynyddoedd yn ŵr, bron i 70 mlynedd yn gydweddog—mae hwnnw'n fywyd o wasanaeth cyhoeddus y mae'n siŵr na fyddwn ni byth yn ei weld eto.

O gyfnod cynnar ei fywyd, a oedd yn amlwg yn fywyd o drawma, yr oedd heb ddinasyddiaeth yn ifanc iawn, cafodd ei achub o Wlad Groeg gan long ddistryw Prydeinig, ei anfon i'r ysgol yn Lloegr, ac yna ei wasanaeth milwrol, a chael ei enwi mewn adroddiadau, mae'r cwbl yn gofnod rhagorol o ddyn ifanc a gymerodd reolaeth dros ei fywyd a'i ddefnyddio er lles y cyhoedd mewn cyfnod llwm iawn yn Ewrop a'r byd. Yna, priodi Ei Mawrhydi y Frenhines ym 1947 a dod yn gydweddog am oes, a bod mor gefnogol a bod yn brif gynheiliad i'r teulu brenhinol mewn degawdau a degawdau o wasanaeth cyhoeddus y gall llawer ohonom ddim ond edrych yn ôl a'i edmygu gyda gwir edmygedd. Tri ar ddeg o Brif Weinidogion, 13 o Arlywyddion yr Unol Daleithiau a thri Phrif Weinidog yma yng Nghymru—yn wir yn hanes na ragorir arno wrth i ni symud ymlaen i'r dyfodol.

Ond mae hefyd yn hanes o ddathlu y dylem ganolbwyntio arno gan ei fod yn rhywun mor arwyddocaol wrth iddo gefnogi pobl ifanc yn yr hyn yr oeddent yn ei wneud yn eu bywydau. Mae cynllun Dug Caeredin wedi cefnogi 8 miliwn o bobl ifanc ledled y byd, a miliynau lawer o bobl yma yn y Deyrnas Unedig. Yng Nghymru yn arbennig, mae 400,000 o bobl wedi eu rhoi ar y ffordd i ddyfodol o ragolygon disglair drwy ddatblygiad cynllun Dug Caeredin ym 1956. A hefyd cefnogaeth i sefydliadau yma yng Nghymru, fel y soniodd y Prif Weinidog, pan briododd Ei Mawrhydi y Frenhines ym 1947 a chael ei urddo yn Iarll Meirionnydd, i fod yn Ganghellor Prifysgol Cymru ac yn noddwr cynghrair pêl-droed Cymru, a channoedd lawer o sefydliadau ar hyd a lled y Deyrnas Unedig a'r byd, yn wir.

Yn ogystal â myfyrio ar ei gefnogaeth gref i achosion bywyd gwyllt ac amgylcheddol, a oedd, i lawer o bobl, ymhell cyn eu hamser yn y 1960au a'r 1970au, mae bellach wedi datblygu i fod yn thema graidd newid hinsawdd a'r hyn y mae angen i ni ei wneud i wella'r amgylchedd a hinsawdd a'r rhagolygon ar gyfer bywyd gwyllt ledled y byd.

Yn yr un modd, roedd ei wasanaeth yn y lluoedd arfog, ac yn benodol yn y Llynges Frenhinol, yn ei roi mewn sefyllfa dda i gefnogi'r elusennau milwrol a oedd yn cefnogi cyn-filwyr drwy gydol eu hoes. Ac, yn y pen draw, un o'm hatgofion olaf ohono oedd y llun hwnnw ohono gyda'r Môr-filwyr Brenhinol yn 2017 y tu allan i Balas Buckingham, pryd y safodd gyda balchder gyda chymaint o filwyr ifanc, fel pe bai'n dal yn un o'r milwyr ifanc hynny. Cynigiodd gymaint i gynifer o bobl, boed yn ifanc, yn ganol oed neu'n hen, ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda'r teulu brenhinol wrth iddyn nhw alaru yn eu colled fawr a galar y wlad hon dros ffigwr mor arwyddocaol ym mywydau pob un ohonom.

Bydd gan yr Aelodau lawer o atgofion ohono, ond y rhai sydd gen i ohono pan ddaeth i'r Senedd a'i ddiddordeb yn y tri agoriad rwyf wedi cymryd rhan ynddynt gydag ef yma, yn 2007, 2011 a 2016, yw atgofion o ddyn a oedd bob amser â diddordeb, bob amser yn ystyriol ac, yn y pen draw, bob amser yn ofalus yn ei farn a'r hyn a ddywedodd wrth iddo siarad â phobl wrth fynd o amgylch yr ystafell yn y Senedd ac wedi hynny. Bydd colled fawr ar ei ôl, ac yn y pen draw bydd y gynhaliaeth honno y cyfeiriodd y Frenhines ati fel y cryfder drwy gydol ei chyfnod o fod yn bennaeth y wladwriaeth yn golled enfawr i'w Mawrhydi y Frenhines yn y blynyddoedd i ddod. Ond, yn y pen draw, y bywyd o wasanaeth—gwasanaeth cyhoeddus—y dylem fyfyrio arno, a dathlu'r gwasanaeth cyhoeddus hwnnw wrth i ni alaru gydag Ei Mawrhydi y Frenhines ac anfon ein cydymdeimlad a'n gweddïau ati hi a gweddill y teulu brenhinol.