Diolch yn fawr, Lywydd. Fel bachgen ifanc, cododd yr enw Betty Campbell sawl gwaith mewn sgyrsiau gartref. Roedd hi yn yr ysgol gyda fy modryb, a thrwy addysg a gwleidyddiaeth leol yng Nghaerdydd daeth yn ffrindiau da gyda fy nhad. Roeddwn bob amser yn edmygu Betty. Yn ifanc, ni wyddwn ddim am ei chyflawniadau—daeth hynny'n ddiweddarach. Ond hyd yn oed fel person ifanc, cefais brofiad o'r cymeriad anhygoel yma gyda'r fflach wrthryfelgar a'i throadau ymadrodd gwych—a gallai dynnu rhywun oddi ar eu pedestal yn gyflym iawn.

Hi oedd y cynghorydd annibynnol yn Butetown adeg sefydlu'r lle hwn, a hoffwn sôn am ddwy stori o'r achlysur hwnnw y credaf eu bod yn crynhoi ei phersonoliaeth yn berffaith. Roedd bws wedi'i drefnu i gludo'r bobl bwysig yn ôl o Dŷ Hywel at eu ceir. Perswadiodd fy nhad Betty i ddod ar y bws, a pherswadiwyd y gyrrwr bws gan Betty i fynd rownd ffordd arall heibio i ystâd Butetown, i fynd â hi adref. Felly, aeth y bws ar daith i Butetown, a dyna lle'r arhosodd y bws, y tu allan i'w thŷ am oesoedd, wrth iddi orffen siarad â phawb ar y bws. Roedd hi'n byw wrth galon y gymuned a wasanaethai. Ac yna tua'r un pryd, cofiaf fod mewn cinio i nodi'r achlysur, ac roedd hi'n eistedd wrth ymyl un o swyddogion y Frenhines, ac roeddent yn cyd-dynnu'n dda iawn—gallai gyd-dynnu â phawb. Ond ar ôl ychydig, gofynnodd iddo, 'Wel, beth ydych chi'n ei wneud?', a daeth rhyw deitl mawreddog yn ôl. Yn gyflym, gofynnodd Betty, 'Wel, sut mae cael y swydd honno? Ni sylwais arni'n cael ei hysbysebu.' Chwarddodd yntau lawn cymaint ag y gwnaeth pawb arall.

Mae'r heriau y llwyddodd i'w goresgyn yn hysbys iawn: mae'r ffaith mai hi oedd un o'r chwe disgybl cyntaf yng Ngholeg Hyfforddi Athrawon Caerdydd, a ddaeth yn Brifysgol Metropolitan Caerdydd yn ddiweddarach, yn anhygoel; y pennaeth du cyntaf yng Nghymru yn y 1970au; ac ysbrydoliaeth i filoedd ar filoedd. Clywais Betty'n dweud sawl gwaith ei bod yn falch o fod yn ddu ac yn falch o fod yn Gymraes—âi'r ddau beth law yn llaw, roeddent yn mynd law yn llaw i Betty.

Rwy'n ddiolchgar i dîm Monumental Welsh Women am sicrhau mai cerflun Betty Campbell yw'r cyntaf o lawer o gerfluniau a fydd yn ymddangos i goffáu menywod yng Nghymru. Ond os caf ddweud, nid oes neb yn fwy addas i fod yn gyntaf na Betty? Diolch yn fawr.