Diolch, Lywydd dros dro. Rhaid imi ddatgan fy mod yn gynghorydd sir yn sir y Fflint. Felly, gwn fod gan awdurdodau lleol a'u staff ledled Cymru rôl hynod bwysig, yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau rheng flaen, gan anelu at sicrhau cymunedau diogel, glân a chysylltiedig.

Rhaid i awdurdodau lleol Cymru gael eu hariannu'n ddigonol i'w galluogi i ddarparu'r gwasanaethau cyhoeddus o ansawdd uchel y maent yn dyheu i'w cael. Ar ôl bod yn gynghorydd sir a chymuned am y 14 mlynedd diwethaf, rwyf wedi byw drwy flynyddoedd poenus o gyni, polisi a gyflwynwyd gan George Osborne o'r Llywodraeth Dorïaidd, torri gwasanaethau cyhoeddus pwysig, gan gynnwys cyllidebau cyhoeddus ac iechyd cynghorau mewn termau real, gan ddiogelu neoryddfrydiaeth a phreifateiddio cynyddol.

Fel cynghorwyr, bu'n rhaid inni ymdrin â thoriadau poenus o flwyddyn i flwyddyn—ailstrwythuro, ad-drefnu a lleihau nes i gyllid cynghorau gael ei dorri i'r asgwrn. Aeth sir y Fflint i lawr o chwe depo i un, a chofiaf Philip Hammond, a oedd ar y pryd yn cymryd yr awenau gan George Osborne, yn dweud bod yn rhaid inni dynhau ein gwregysau ychydig rhagor. Rwy'n cofio gweiddi ar y teledu, oherwydd nid oedd unman arall i dorri.

Bu'n rhaid inni edrych ar geisio codi incwm, gyda phenderfyniadau anodd megis codi tâl am gasgliadau gwastraff gardd, cynyddu taliadau parcio ceir a gofyn i adrannau dorri 30 y cant arall, wrth i swyddi gwag gael eu cymryd fel arbedion cost. Gallwch weld y canlyniadau yn awr wrth edrych ar gyflwr y priffyrdd ledled y DU, cynghorau nad ydynt yn gallu ymateb yn gyflym i gwynion, yn cymryd mwy o amser gyda cheisiadau cynllunio, gylïau wedi blocio a llifogydd, goleuadau stryd yn cymryd ychydig yn hwy i'w hatgyweirio, ac yn awr, methu recriwtio i swyddi hanfodol.

Gallwn weld hefyd, yn rhan o'r agenda cyni, sut yr oedd y toriadau i nawdd cymdeithasol, yn sgil cyflwyno credyd cynhwysol, yn effeithio ar bobl. Roedd cynghorau'n ceisio camu i mewn dro ar ôl tro i helpu'r rhai agored i niwed, yn union fel y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Wrth i wasanaethau cynghori a ariennir yn gyhoeddus gael eu lleihau neu eu torri, mae'n rhaid i hyd yn oed elusennau gael cyllid craidd.

Roeddwn am ddweud hynny oherwydd dyna'r man cychwyn y maent arno ar hyn o bryd. Ac mae'n aml yn codi bod angen mynd i'r afael â'r fformiwla ariannu ar gyfer awdurdodau lleol. Fe'i gwneuthum yma yn y Siambr bythefnos yn ôl, ac rwy'n ymwybodol fod y ddadl wedi troi mewn cylchoedd dros y blynyddoedd diwethaf, gydag arweinwyr cynghorau yn ysgrifennu at Lywodraeth Cymru, a Llywodraeth Cymru yn dweud wedyn fod angen i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru gytuno ar hynny ar y cyd, ac mae ganddynt oll safbwyntiau gwahanol. Fel y dywedwch, mae'n dibynnu pwy sydd â'r darn o'r gacen.

Ein gwasanaethau cyhoeddus yw un o'r cyflogwyr mwyaf yng Nghymru, ac yn sir y Fflint, er gwaethaf y lleihad yn y gweithlu, mae'r cyngor yn dal i gyflogi 5,500 o bobl. Pobl leol yw'r rheini—athrawon, gweithwyr gofal cymdeithasol, glanhäwyr, cynorthwywyr addysgu, gweithwyr gwastraff. Ac mewn sawl ardal, fel Ynys Môn, y cyngor yw'r cyflogwr mwyaf. Nid yn unig eu bod yn darparu gwasanaethau pwysig, maent hefyd yn cyflogi pobl leol sydd wedyn yn gwario eu harian yn yr economi leol ac yn anfon eu plant i ysgolion lleol.

Roedd eleni'n setliad da i gynghorau yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru, ar gyfartaledd o 9.4 y cant o'i gymharu â setliad cynghorau Lloegr o 6.9 y cant, ond gall yr amrywiant y pen a fesul cyngor fod yn sylweddol iawn, gyda'r bwlch rhwng y cyngor sy'n cael fwyaf o arian a'r cyngor sy'n cael leiaf yn lledu o flwyddyn i flwyddyn. A chlywsom y dystiolaeth hon yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Gall yr effaith gronnol olygu bod y llinell sylfaen, i rai, yn parhau'n isel. Gall y gwahaniaeth rhwng awdurdodau cyfagos fod yn £650 y preswylydd a £50 miliwn neu fwy y flwyddyn. Felly, er enghraifft, gall grant cynnal a chadw priffyrdd o £20 miliwn drwy'r fformiwla olygu £1.2 miliwn i un awdurdod, a £850,000 i un arall. Ac os yw hyn yr un fath, flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae un yn parhau i wneud yn dda tra bo'r llall yn cael trafferth. Mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr.

Credaf mai dyma'r amser i'w adolygu. Fel y gwn i, mae gan rai cynghorau gronfeydd wrth gefn mawr ac maent yn gallu gosod treth gyngor isel, ac wedi cadw adnoddau ac arbenigedd i dynnu arian grant i lawr, megis cyllid teithio llesol. Wyddoch chi, mae gennych chi swyddogion technegol—nid oes gan rai awdurdodau swyddogion technegol mwyach. Ac mae'n anodd iawn prynu'r gwasanaethau hynny o'r tu allan. Fe allwch eu prynu o'r tu allan, ond nid oes ganddynt yr wybodaeth leol i ymdrin â materion lleol, felly mae'n broblem wirioneddol. Ac mae hyn yn effeithio ar fy ardal i yng ngogledd Cymru, lle mae cynghorau'n ei chael hi'n anodd yn gyffredinol.

Bythefnos yn ôl, pan godais yr angen fynd i'r afael â'r fformiwla ariannu yn y Siambr, gofynnais i'r Gweinidog a allai'r pwyllgor dosbarthu sydd islaw'r pwyllgor cyllid ymchwilio i'r fformiwla ariannu neu edrych ar gael cyllid gwaelodol. Credaf y byddai hynny'n help mawr hefyd, oherwydd rydym wedi cyrraedd y llinell sylfaen honno yn awr i rai awdurdodau sy'n ei chael hi mor anodd. Ac ymatebodd y Gweinidog i ddweud y byddai'n gofyn i'r pwyllgor cyllid ystyried hyn, ac roeddwn yn fodlon ar hynny. Felly, mae'r pwyllgor dosbarthu yn dod o dan y pwyllgor cyllid, ac—. Rwy'n hapus ynglŷn â hynny, a chredaf fod rhai arweinwyr yn aelodau o'r pwyllgor hwnnw hefyd. 

Rwyf hefyd wedi gofyn am bapur i ddod i'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Credaf fod angen edrych arno a'i ddadansoddi i weld a yw'n dal yn addas i'r diben. Os canfyddir ei fod yn deg ac yn gyfredol, yn ôl y fformiwla, mae hynny'n iawn, ond rwy'n credu bod angen ei adolygu. Diolch.