Part of the debate – Senedd Cymru am 4:10 pm ar 1 Mawrth 2022.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae hyn i'w groesawu yn fawr ac rydym ninnau ar y meinciau hyn yn llwyr gefnogi'r amcan o gael gwared ar dlodi mislif a sicrhau urddas yn ystod mislif yng Nghymru. Mae hwn yn fater sy'n effeithio nid ar leiafrif bychan yn unig, Dirprwy Lywydd, ond ar hanner ein poblogaeth ni. Mae hwn yn fater enfawr ac mae'n rhywbeth y dylid bod wedi mynd i'r afael ag ef amser maith yn ôl.
I rai a oedd yn y Senedd ddiwethaf, ac efallai eich bod chi'n cofio, Gweinidog, fe siaradais i am sut na allwn ni ddibynnu ar rieni a theuluoedd bob amser i addysgu a siarad yn agored am bynciau mor bwysig â mislif, rhywbeth sy'n anodd ei ddeall i'r teuluoedd hynny y mae hi'n gwbl arferol iddyn nhw siarad yn agored am bethau fel hyn, ond mae hwn yn fater gwirioneddol, am lu o resymau. Ac roeddwn innau'n un o'r merched hynny nad oedd yn ei weld yn dod nac yn gwybod beth i'w wneud am y peth, ac roeddwn i'n aml yn ei chael hi'n anodd iawn siarad am y peth, felly mae sefyll i fyny nawr yn dipyn o beth i mi. Ond mae hwn yn rhywbeth y mae angen ei drafod.
Fe ddywedais i, yn ystod dadleuon y Bil addysg yn y Senedd ddiwethaf honno, fy mod i wedi fy nghalonogi gan y cyfle y mae'r cwricwlwm newydd yn ei ddarparu yn hyn o beth i addysgu, mewn modd sy'n briodol i oedran, ar bynciau pwysig fel rhain a sicrhau bod pob plentyn yn cael y wybodaeth sydd ei hangen arno. Mae angen i ni roi addysg lawn a phriodol i bob merch a menyw ifanc ar fislif o fewn addysg rhyw a chydberthynas i sicrhau y bydd yr addysg yn cwmpasu o ddechrau cael eich mislif i gam y menopos, gan gynnwys gwybodaeth hanfodol am gyflyrau fel endometriosis, y bu fy ffrind da ac Aelod blaenorol yn y fan hon Suzy Davies yn ymgyrchu gydag angerdd iddo fod yn rhan o'r cwricwlwm newydd yn ystod tymhorau Seneddol blaenorol.
Ond, ochr yn ochr ag addysg, mae angen i ni sicrhau hefyd, yn fy marn i—fel hawl ddynol sylfaenol, fe fyddwn i'n dadlau—bod cynhyrchion mislif ar gael i bawb sydd eu hangen nhw, ac, fel rydych chi'n dweud, Gweinidog, mewn ffordd urddasol, ac yn rhad ac am ddim, yn enwedig ar gyfer y rhai sydd mewn lleoliadau addysgol. Fel gwyddom ni, Gweinidog, mae plant a phobl ifanc yn treulio rhan helaeth o'u hwythnos mewn lleoliad addysgol ac yn debygol o ddechrau eu mislif neu gael mislif yn ystod diwrnod felly. Rydym ni, wrth gwrs, yn croesawu ymrwymiad y Llywodraeth hon i ddarparu cynhyrchion yn rhad ac am ddim i leoliadau addysgol ers 2018, ond yr hyn nad yw'r Llywodraeth hon wedi gallu ei sicrhau eto yw cyflwyno'r cynhyrchion hynny yn ein hysgolion ni. Ar hyn o bryd rydym ni mewn sefyllfa lle mae'n rhaid i'r disgyblion ofyn i athrawon fynd i ddatgloi cwpwrdd iddyn nhw gael gafael ar gynhyrchion mislif. Nid yw honno'n ymddangos i mi'n ffordd urddasol o gwbl i'r merched hyn gael gafael ar yr hyn sydd ei angen arnyn nhw, yn enwedig, er enghraifft, os mai dyn yw'r athro hwnnw sy'n rhaid gofyn iddo ef. Fe fyddwn i'n sicr wedi bod yn rhy swil o lawer i ofyn am bethau o'r fath yn yr ysgol. Mae angen datrysiad sy'n fwy parhaol ac yn fwy urddasol. Fe fyddwn i'n awgrymu rhywbeth tebyg i strwythurau parhaol yn ein toiledau mewn ysgolion uwchradd a cholegau ledled Cymru ar ffurf peiriant gwerthu efallai sy'n dosbarthu'r cynhyrchion hyn, y byddai'r cynhyrchion, wrth gwrs, yn rhad ac am ddim, a gellid dadlau y byddai hynny'n rhoi ateb mwy parhaol mewn ysgolion cynradd hefyd, oherwydd, fel gwyddom ni, Gweinidog, mae llawer o ferched yn cychwyn yn gynnar iawn yn hyn o beth.
Fe gafodd llawer o ferched yr wyf i'n eu hadnabod, a minnau hefyd, brofiad annifyr o gael ein dal mewn angen. Yn ffodus, nid papur toiled fel papur trasio sydd ar gael yn ein hysgolion ni erbyn hyn, ond mae angen i ni sicrhau bod popeth sydd ei angen gan bob merch, gan gynnwys cynhyrchion mislif sydd ar gael yn rhwydd iddynt. Felly, a gaf i ofyn, Gweinidog, i chi sicrhau'r Senedd hon heddiw y byddwch chi'n gwneud popeth yn eich gallu i wneud yn siŵr bod datrysiad urddasol i ddarpariaeth cynhyrchion mislif yng Nghymru a hwnnw drwy gyfrwng rhoi peiriannau dosbarthu parhaol yn ein toiledau ni? Rwyf i wedi siarad â llawer o ysgolion yn ystod y misoedd diwethaf ac fe geir problem wirioneddol—problem amlwg—yng ngham dosbarthu yn yr ysgol, ac mae hynny'n mynd yn groes i'r hyn yr ydych chi'n bwriadu ei wneud a'r hyn yr ydym ni i gyd yn gobeithio amdano ac yn awyddus i'w gyflawni.
Hefyd, wrth gwrs, rydych chi wedi amlinellu yn eich datganiad na all rhai merched na menywod mewn rhai teuluoedd fforddio cynhyrchion mislif, ac fel rydych chi'n dweud, fe waethygwyd y sefyllfa honno gan y pandemig. Ac, yn erchyll iawn, am eu bod nhw'n gostus, yn aml nid ydyn nhw'n cael eu prynu, i wneud yn siŵr bod digon o fwyd i'r teuluoedd. Ac rydych chi'n iawn, Gweinidog, ni all hyn barhau.
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cytuno â chi hefyd, Gweinidog, pan ydych chi'n sôn am ymestyn cymorth i awdurdodau lleol yng Nghymru i sicrhau bod lleoliadau cymunedol, fel banciau bwyd a llyfrgelloedd, â chyflenwad llawn o gynhyrchion mislif i gynorthwyo'r rhai sydd â'r angen mwyaf—yn rhad ac am ddim, wrth gwrs. Felly, Gweinidog, drwy'r hyn a ddysgais i fy hunan, rwy'n ymwybodol o'r angen i ymestyn hyn i glybiau chwaraeon ledled ein gwlad, felly rwyf i am ofyn i'r cynlluniau hyn ymestyn i'r lleoedd hynny hefyd fel na fydd yn rhaid inni fyth weld merch neu fenyw arall yn gorfod hepgor chwaraeon oherwydd gweithrediad naturiol y corff.
Gweinidog, roeddwn i'n falch iawn o weld, o ystyried bod ein plant a'n pobl ifanc ni mor ymwybodol o effeithiau amgylcheddol a'u dymuniad nhw i wneud rhywbeth yn ei gylch, eich ymrwymiad chi, sef fy mhrif gwestiwn i, i sicrhau bod 90 y cant i 100 y cant o'r cynnyrch sy'n cael ei brynu ag arian Llywodraeth Cymru yn ddi-blastig, rhywbeth y mae ymgyrchydd lleol anhygoel o Gymru, Molly Fenton, sydd ond yn 19 oed, wedi ymgyrchu yn frwd drosto. Mae hi'n gwbl briodol ein bod ni ag agwedd amgylcheddol at hyn sy'n ofalus. Felly, Gweinidog, pa wiriadau a roddir ar waith i sicrhau bod hynny'n digwydd, os gwelwch chi'n dda, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn rhagweithiol wrth helpu ein hysgolion a'n hawdurdodau lleol ni i roi'r cysylltiadau cywir iddyn nhw i'w galluogi nhw i wneud hyn? Diolch.