Part of the debate – Senedd Cymru am 4:53 pm ar 24 Mai 2022.
Cwnsler Cyffredinol, hoffwn longyfarch Llywodraeth Cymru am gynhyrchu eu gweledigaeth o sut y dylai system gyfiawnder edrych yng Nghymru. Rwy’n gwybod bod gennym ni yn y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ac ynoch chi fel Cwnsler Cyffredinol ddau eiriolwr cryf dros system gyfiawnder well i bobl Cymru. Fodd bynnag, mae gen i rywfaint o gydymdeimlad â fy nghyfaill Mark Isherwood am ddefnyddio'r un hen ddadleuon ag yr ydyn ni’n ei glywed ef yn eu defnyddio bob tro. Weithiau mae fel bingo, onid yw e? Roeddwn i’n aros iddyn nhw ddod allan. Oherwydd a bod yn deg, mae'n ddogfen hir iawn, ac a gaf i awgrymu efallai ychydig yn rhy hir, Cwnsler Cyffredinol? Roeddwn i’n falch o weld eich bod yn gwahodd sylwadau ac ymgysylltiad gan y proffesiwn a'r cyhoedd yn y ddogfen, ond a gaf i awgrymu, efallai mewn dogfen 161 tudalen o hyd, na fyddwch chi’n cael llawer o ymgysylltu gan y cyhoedd, ac efallai nad oes angen iddo fod mor hir â hynny? Er enghraifft, mae tudalen lawn ar Dechrau'n Deg, rhaglen 16 mlwydd oed, mewn dogfen am gyfiawnder; ydym ni wir angen dogfen mor hir?
Yn bersonol, roeddwn i’n gobeithio cael mwy o lasbrint ar sut y gallwn ni gyrraedd yno, sut fyddwn ni’n llwyddo i ddatganoli cyfiawnder, ac amserlen gadarn ar sut i wella'r meysydd hynny sydd eisoes wedi'u datganoli. Er gwaethaf ei rethreg gwrth-ddatganoli bresennol, rydym ni’n gwybod nad yw Boris Johnson mewn gwirionedd yn gwrthwynebu datganoli. Roedd am gael mwy o bwerau dros y system cyfiawnder troseddol tra'r oedd yn Faer Llundain. Nid oes ideoleg y tu ôl i hynny. Rydym ni i gyd yn gwybod os y byddai’n siwtio Boris Johnson yn y dyfodol i ddatganoli cyfiawnder, yna bydd yn ei ddatganoli ar unwaith, ni waeth beth a ddywed Mark Isherwood dro ar ôl tro. A gobeithio y bydd yr ailddarganfod hwn o Gymreictod y Ceidwadwyr yn eu cynhadledd plaid ddiweddar yn mynd y tu hwnt i ofyn am ŵyl banc ychwanegol yn unig, a bydd yn cynnwys cydraddoldeb datganoli ar draws y Deyrnas Unedig. Ni allwn ond gobeithio, beth bynnag.
Gallai cyfiawnder gael ei ddatganoli'n gynt nag yr ydym ni’n ei feddwl. Gallai pethau ddigwydd yn gyflym iawn. Pa mor barod yw Llywodraeth Cymru ar gyfer datganoli cyfiawnder? Yn yr adroddiad, fel y soniais, nid oes amserlen wedi'i hawgrymu ar gyfer datganoli cyfiawnder; mae'n dweud hyn:
'Bydd y broses o greu'r weledigaeth...yn digwydd fesul cam.'
Wel, beth mae hynny'n ei olygu? Sut hoffech chi weld cyfiawnder yn cael ei ddatganoli, Cwnsler Cyffredinol?
Rwyf wedi gorfod dysgu llawer o bethau yn fy mlwyddyn gyntaf yn y lle hwn, ac rwyf wedi dysgu'r holl eiriau newydd gwych hyn—roedd 'opteg', er enghraifft, yn golygu rhywbeth hollol wahanol i mi flwyddyn yn ôl, ac nid oedd gen i syniad beth oedd 'archwiliad dwfn' cyn dod yma. Wel, yn ffodus, nid yw'r geiriau hynny wedi'u cynnwys yn y dogfennau hyn, ond mae gennym ni rai geiriau ffasiynol hyfryd eraill yma. Mae gennym ni 'archwilio' yn codi, ac 'edrych' yn codi. Nid yw'n rhoi dadansoddiad manwl o pryd na phwy fydd yn gwneud i bethau ddigwydd, ond rydym ni’n cael 'archwilio' o leiaf 21 o weithiau, mae 'edrych' wedi'i gynnwys 14 gwaith. Ac ymadrodd fel 'archwilio diwygio radical', wel, mae'n swnio'n wych, onid yw, ond beth mae 'archwilio diwygio radical' yn ei olygu mewn gwirionedd? Sut y byddwn ni’n cyrraedd y diwygiad radical hwnnw?
Gair arall a oedd yn codi yn aml yn y ddogfen, a achosodd rywfaint o bryder i mi, oedd y gair 'partneriaeth'. Rwy'n gwybod bod 'partneriaeth' yn air ffasiynol arall o ran Llywodraeth Cymru; cododd 65 o weithiau yn y ddogfen hon. Ac, wrth gwrs, mae partneriaeth yma'n golygu gweithio gyda Llywodraeth Cymru, yn hytrach na phartneriaeth fel arfer gyda Llywodraeth Cymru. Ond, a ydym ni mewn gwirionedd eisiau canolbwyntio ar bartneriaeth â Llywodraeth y DU? Nid yw'n cyfrannu dim at ddatrys cymhlethdod y system gyfiawnder. Nid yw'n datrys yr ymyl garw hwn. Oni ddylem ni fod yn pwysleisio dro ar ôl tro ein bod ni angen cyfiawnder wedi’i ddatganoli yma, yn hytrach na'r bartneriaeth hon gyda Llywodraeth y DU?
Rydw i’n llongyfarch y cyhoeddiad am y ganolfan i fenywod, ond mae'n peri pryder i mi na fydd yn weithredol tan o leiaf 2024. Mae'n gynllun treialu pum mlynedd yn cynnwys menywod yn ardal Abertawe yn unig, ac rydw i’n gobeithio'n fawr y bydd hyn yn ddewis amgen i'r ddalfa—bod menywod a fyddai wedi cael eu hanfon i'r ddalfa yn cael eu hanfon yno, yn hytrach na chael gorchymyn cymunedol arall. Enghraifft arall y gwnaethoch chi ei rhoi am bartneriaeth oedd Cyngor y Gyfraith Cymru y mae mawr ei angen. Fodd bynnag, rwyf i’n pryderu am y cyngor ac fe wnes i ei godi pan ddaeth yr Arglwydd Lloyd-Jones o flaen ein Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad. Nid yw'n derbyn unrhyw gyllid o gwbl, ac mae'n dibynnu ar wirfoddolwyr prysur iawn a haelioni Cymdeithas y Cyfreithwyr. Pa gynlluniau sydd gennych chi i sicrhau y gall cyngor y gyfraith barhau â'i waith pwysig?
Ac yn olaf, roeddwn i’n siomedig i beidio â gweld unrhyw amserlen gadarn ar weithredu adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd Cymru. Roedd yr argymhellion eang a chyffredinol yn hysbys i bob un ohonom ni ers mis Rhagfyr 2020, ac rwy’n gwybod eich bod chi’n cytuno â mi, Cwnsler Cyffredinol, fod gennym ni, drwy dribiwnlysoedd Cymru, gyfle gwirioneddol i adeiladu system gyfiawnder deg a hygyrch yma yng Nghymru. Mae hyn o fewn ein pŵer a phŵer Llywodraeth Cymru a'r lle hwn. Mae mor gyffrous gallu creu'r system apeliadau gyntaf yma yng Nghymru ers blynyddoedd lawer. Felly, pryd fyddwn ni’n gweld argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar dribiwnlysoedd Cymru yn cael eu rhoi ar waith? Diolch yn fawr.