Dwi am ategu'r diolch ddaru'r Cadeirydd John Griffiths ei wneud ynghynt. Yn sicr, roedd pawb wedi cyfrannu ac wedi cyfoethogi'r drafodaeth ddaru ni ei chael wrth ymchwilio i mewn i hyn, ond diolch yn bennaf i'r tystion a'r bobl hynny a'n croesawodd i mewn i'w cartrefi i drafod y materion yma, gan agor eu calonnau inni yn y broses. Ond roedd y broses, wrth ymchwilio a llunio'r adroddiad yma, yn agoriad llygad, mae'n rhaid cyfaddef.

Wrth gwrs, mae rhywun yn boenus ymwybodol o'r rhagfarnau a'r hiliaeth sydd yn bodoli yn erbyn ein cymunedau nomadaidd yma yng Nghymru, ond mae'n rhaid cyfaddef nad oeddwn yn llawn sylweddoli yr hyn a ddaeth i’r amlwg, ac roedd yn ymddangos i fi, o leiaf, fel hiliaeth systemataidd yn rhai o'r awdurdodau lleol, a oedd yn llifo o'r corff gwleidyddol. Dwi'n derbyn fod hyn yn ddweud mawr, ond mae'r dystiolaeth ddaru ni ei glywed yn dangos yn glir fod yna nid yn unig ddiffyg dealltwriaeth o anghenion ein cymunedau nomadaidd ni, ond fod yna ddiffyg gweithredu pwrpasol a rhagfarn yn eu herbyn. Mae'n amlwg fod yna ragfarn yn erbyn grwpiau ethnig ar raddfa eang, a gadewch i ni alw hyn beth ydy o—hiliaeth.

Y newyddion da ydy ei fod o'n berffaith amlwg i fi fod yna ymrwymiad personol gan y Gweinidog i fynd i’r afael â hyn, a dwi’n sicr ei bod hi'n gwbl ddiffuant yn ei hawydd i weld hyn yn cael ei ddatrys. Ond, erys y cwestiwn: pam, wyth mlynedd ers pasio y Ddeddf, nad ydy hyn eisoes wedi cael ei ddatrys? Mae yna ddisgwyliadau statudol eisoes mewn grym sydd i fod i sicrhau fod yna lefydd preswyl a thramwy pwrpasol ar gael i bobl Sipsi, Roma a Theithio Cymru. Ond, er gwaethaf hyn, mae'n destun pryder clywed y Gweinidog yn sôn y byddai 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' am fynd i'r afael â'r broblem. Onid yw hyn yn gydnabyddiaeth o fethiant llwyr y Llywodraeth i orfodi ei deddfwriaeth ei hun? Does dim angen aros am gynlluniau gweithredu newydd—mae'n rhaid gorfodi y deddfau sydd eisoes efo ni yn bodoli.

Felly, tra fy mod i'n croesawu y ffaith fod y Llywodraeth yn derbyn pob un o'r argymhellion y mae'r pwyllgor wedi ei wneud, y gwir ydy, fel y saif pethau, mai ychydig iawn o ffydd sydd gen i a phobl o gymunedau nomadaidd Cymru y caiff yr argymhellion eu gweithredu. Hoffwn glywed gan y Gweinidog beth ydy'r amserlen i ddelifro y gwelliannau a'r argymhellion yma a sicrhau fod y Ddeddf yn cael ei gweithredu. Beth ydy'r mesuryddion a fydd yn cael eu defnyddio i ddelifro hyn ac yn erbyn pa feysydd a pha fesur y byddwn ni'n gweld hyn yn cael ei bwyso a mesur? Sut fyddan nhw yn monitro hyn?

Yr hyn a ddaeth yn gwbl amlwg oedd bod ein Sipsiwn, ein Roma a'n Teithwyr yma yn cael penderfyniadau wedi eu gwneud drostyn nhw ac iddyn nhw yn amlach na pheidio. Dydyn nhw eu hun ddim yn rhan weithredol o unrhyw benderfyniad, a dydyn nhw ddim yn cael eu hystyried fel rhanddeiliad allweddol, hyd yn oed mewn penderfyniadau ar ddyfodol eu bywydau eu hunain. Felly, fe hoffwn i’r Gweinidog osod allan sut mae'r Llywodraeth am sicrhau bod y cymunedau yma yn mynd i fod yn ganolog, gan chwarae prif ran, wrth lunio cynlluniau ar gyfer safleoedd parhaol a thramwy, a bod eu hanghenion diwylliannol a chymdeithasol am gael eu hystyried yn llawn.

Dwi'n cofio’r Gweinidog yn ateb un o fy nghwestiynau yn y broses graffu drwy ddweud hyn: