Rwyf wedi rhoi munud yn y ddadl hon i Jeremy Miles. Rwy’n croesawu’r cyfle hwn i sôn am bwnc y credaf ei fod yn hanfodol i ddyfodol pobl Cymru. Tai, neu ddiffyg tai efallai, yw’r her fwyaf sy’n wynebu’r Cynulliad hwn, ac rwy’n croesawu’r cyfle i’w drafod mor gynnar yn y tymor hwn. Mae’n sicr yn fater pwysig yn fy etholaeth, nid o ran y bobl nad ydynt yn gallu cael tai yn unig, ond o ran ansawdd gwael ychydig o’r eiddo rhentu preifat y mae pobl yn byw ynddynt.

Gellir rhannu’r cyfnod ar ôl y rhyfel mewn perthynas â thai yn ddau gyfnod. O 1945 i 1980, gwelsom dwf enfawr yn nifer y tai cyngor—ac roedd rhai ohonom yn ddigon ffodus i gael ein magu mewn un—ac adeiladu nifer fawr o ystadau newydd, yn enwedig yn yr ardaloedd trefol mwy o faint. Hefyd gwelsom dwf perchen-feddiannaeth a dechrau adeiladu ystadau preifat mawr, unwaith eto yn bennaf yn yr ardaloedd trefol mwy o faint. Ers 1980, bu cynnydd mawr mewn eiddo gwag. Ar hyn o bryd ceir 22,000 ohonynt yng Nghymru. Gwelwyd newid mewn patrymau daliadaeth tai, cynnydd yn nifer yr aelwydydd un person, cynnydd yn nifer aelwydydd pensiynwyr a chynnydd yn nifer y bobl ifanc mewn tai amlfeddiannaeth, a arferai gynnwys myfyrwyr yn unig. Rwy’n cofio pan oedd tai amlfeddiannaeth yn golygu tai myfyrwyr. Yn llawer amlach yn awr, mae’n golygu llawer o bobl ifanc eraill, a phobl hŷn sy’n byw mewn tai amlfeddiannaeth, nid o ddewis, ond o reidrwydd. Rydym wedi gweld twf cymdeithasau tai, a dychwelyd at sector rhentu preifat mawr.

Fy nod yw dangos, ymysg pethau eraill, y dylai trydydd model tai hefyd, y model tai cydweithredol, chwarae rhan yn y ddarpariaeth dai yn y dyfodol yng Nghymru. Hoffwn dynnu sylw at effaith gadarnhaol Deddf Tai (Cymru) 2014 a’r cynnydd a wnaed eisoes ym maes tai gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Roedd y Ddeddf tai yn ddeddfwriaeth gymdeithasol bwysig, ond rwy’n sicr o ddau beth: nad yw’r Ddeddf wedi bodloni gobeithion a dyheadau pawb ac y bydd mwy o Filiau tai. Mae’r Ddeddf yn darparu fframwaith ar gyfer rheoleiddio landlordiaid, lle y gall tenantiaid gael sicrwydd y bydd y gyfraith yn mynnu bod eu landlord yn darparu tai o ansawdd da ac yn ymateb i’w hanghenion atgyweirio. Mae hefyd yn darparu dulliau unioni os nad yw’r safonau hyn yn cael eu bodloni. Ac rwy’n siŵr fod y rhan fwyaf o’r bobl yn yr ystafell hon wedi cael etholwyr yn dod atynt sy’n byw mewn tai y maent yn methu â’u cael wedi eu hatgyweirio. Nid yw’r ffaith fod dŵr yn dod i mewn ac nad yw’n atal gwynt yn rheswm i’w hatgyweirio yn ôl fel y mae rhai landlordiaid yn meddwl—’Rhowch y rhent i mi ac os nad ydych yn ei hoffi, mewn chwe mis, pan ddaw eich contract i ben, byddaf yn eich symud allan, a chaiff rhywun arall, mwy diobaith na chi mewn gwirionedd, symud i mewn.’ Ac rwyf wedi bod mewn tai—a phobl eraill yma hefyd rwy’n siŵr—lle y gallaf roi fy mys rhwng y silff ffenestr a chwarel y ffenestr—roedd yno fylchau. Ac mae gwres canolog yn rhywbeth y mae llawer o bobl mewn llety rhent preifat wedi clywed amdano, ond yn methu â’i gael mewn gwirionedd.

Mae’r Ddeddf hefyd yn amlinellu rôl allweddol awdurdodau lleol, lle bynnag y bo’n bosibl, yn y gwaith o atal digartrefedd, a thrwy hynny wneud Cymru y gyntaf o blith gwledydd y DU i droi’r egwyddor hon yn ofyniad cyfreithiol. Mae’n symudiad aruthrol oherwydd, yn llawer rhy aml, byddai gan awdurdodau lleol rywun yn dod draw ac yn dweud, ‘Rwyf wedi cael rhybudd o dri mis a byddaf yn cael fy nhroi allan ar y stryd gan fy landlord’, neu ‘Rwyf wedi cael mis o rybudd.’ A’r hyn a ddigwyddai mewn gwirionedd oedd y byddai’r cyngor yn dweud, ‘Dewch yn ôl pan fydd y rhybudd yn dod i ben’ yn hytrach na cheisio’u rhoi mewn rhyw fath o lety. Mae angen i awdurdodau lleol ddarparu safleoedd Sipsiwn a Theithwyr newydd lle y nodwyd bod angen. Felly, mae cynnydd aruthrol wedi’i wneud, ac rwy’n meddwl y byddai’n anghywir, wrth siarad am dai, i beidio â sôn am y cynnydd a wnaed yn ystod tymor diwethaf y Cynulliad.

Os symudaf ymlaen at gydweithrediaethau tai, syniad rwy’n frwd iawn yn ei gylch, y ddeddfwriaeth a fwriedir i hwyluso datblygu tai cydweithredol ymhellach drwy ganiatáu cydweithrediaethau tai cwbl gydfuddiannol er mwyn rhoi tenantiaethau sicr, gan ddiogelu buddiannau benthycwyr. Mewn rhai gwledydd Ewropeaidd, cydweithrediaethau yw 20 y cant o’r holl dai, ond 0.1 y cant yw’r ffigur ym Mhrydain. Er, mewn rhai mannau, megis Lerpwl, maent wedi arfer â chydweithrediadau tai. Gyda’r fath brinder o dai yng Nghymru, nid wyf yn credu y gallwn adael i’r posibilrwydd o ddarparu llety drwy’r model cydweithredol fynd heb ei ddefnyddio bron iawn. Rydym wedi cael ein dominyddu gan y ddau fath, onid ydym? Tai rhent neu dai a brynwyd ar forgais yn dod yn dai sy’n eiddo i berchen-feddianwyr. Ac mae’r tai rhent naill ai’n breifat neu’n dai cyngor neu’n eiddo i landlord cymdeithasol. A gaf fi ddweud pa mor siomedig rwyf i, pan gyflwynodd y Torïaid yr hawl i brynu, fod hynny wedi rhoi diwedd ar adeiladu tai cyngor? Achosodd hynny broblem wirioneddol enfawr i nifer fawr o bobl. Rwy’n credu mewn tai cyngor. Er pan oeddwn yn chwech oed hyd nes fy mod yn 25 oed, roeddwn yn byw mewn tŷ cyngor. Roeddent yn darparu tai o ansawdd da i lawer ohonom a oedd yn byw yn wreiddiol mewn llety rhent preifat gyda chegin groes. Gallaf ddweud fy mod yn ôl pob tebyg yn un o’r ychydig bobl sy’n byw mewn tŷ heb fath ac roeddem yn defnyddio bath tun mewn gwirionedd. [Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf, roedd Leanne Wood a minnau’n byw mewn tai felly—a John Griffiths. [Torri ar draws.] [Chwerthin.]

Mae pethau wedi newid o ran ansawdd llety cyngor. Rwy’n cofio’r gwaith clirio slymiau mawr a arweiniodd at adeiladu ystadau cyngor mawr a thai o ansawdd da. Roedd y term ‘Parker Morris’ yn golygu rhywbeth i lawer ohonom. Roedd yn golygu ansawdd. Roedd yn golygu bod cynghorau’n adeiladu tai o’r safon uchaf ac rwy’n wirioneddol falch o weld cynghorau fel Abertawe a Sir Gaerfyrddin yn ystyried adeiladu tai eto. Ond ni all weithio oni bai bod yr hawl i brynu yn cael ei hatal a’i dirwyn i ben, oherwydd yr hyn sy’n digwydd yw y byddwch yn adeiladu tŷ a rhywun yn symud i mewn sydd wedi byw mewn tŷ cyngor ers nifer o flynyddoedd ac yna maent yn arfer yr hawl i brynu ac yn sydyn byddwch yn colli hanner gwerth, neu 40 y cant o werth y tŷ. Nid yw’n bosibl—yn llawer mwy na’r ddeddfwriaeth yn eich atal rhag adeiladu tai cyngor, gall cynghorau bob amser adeiladu tai cyngor hyd yn oed os mai dim ond drwy ddefnyddio gwerth y tir a werthwyd ganddynt er mwyn eu hadeiladu. Ond os ydych yn adeiladu 10 o dai am £100,000, pe baech yn tynnu £40,000 oddi ar bob tŷ fel disgownt, yna rydych yn colli £400,000 pan fydd y 10 yn cael eu gwerthu. Nid oes unrhyw resymeg, yn economaidd, i’w hadeiladu. Drwy atal yr hawl i brynu, gall cynghorau ddefnyddio gwerthoedd tir er mwyn dechrau adeiladu eto, ac mae galw mawr am dai cyngor. Mae’r rhan fwyaf ohonom sy’n cynrychioli ardaloedd sy’n llai cyfoethog nag eraill yn ymwybodol iawn o anghenion pobl rydym yn eu cyfarfod sy’n ysu am gael symud allan o lety rhent preifat o ansawdd gwael i mewn i dai cyngor.

Gan ddychwelyd at gydweithrediaethau tai, mae’r rhain yn gweithio go iawn. Maent yn gweithio ar draws y byd, neu dylwn ddweud mewn gwirionedd eu bod yn gweithio ar draws y byd ar wahân i Brydain. Os yw gwledydd megis Sweden, Norwy, Canada, Awstria, Turkey—. Mae gan Sweden ddau sefydliad cydweithredol mawr sy’n darparu dros 750,000 o gartrefi. Mae tua 18 y cant o boblogaeth y wlad honno yn byw mewn tai cydweithredol. Ar gyfer y bobl sy’n gwylio teledu Americanaidd, fe fyddwch yn clywed y term ‘co-op’ yn cael ei grybwyll wrth sôn am bobl sy’n byw yn Efrog Newydd. Mae rhai o’r rhain i fod yn rhai o’r bobl gyfoethocaf ac maent yn byw mewn tai cydweithredol. Ond mae mwy o gartrefi tai cydweithredol yn Vancouver nag yn y DU gyfan. Credir bod llai nag 1 y cant o bobl yn y DU yn byw mewn tai cydweithredol a byddwn yn tybio ei fod yn agosach at 0.1 y cant nag 1 y cant yn ôl pob tebyg.

Nid yw’r syniad o gyflwyno a datblygu cydweithrediaethau tai yn y DU yn un newydd, ac mae’n drawsbleidiol yn ogystal. Edrychodd y Ceidwadwyr o dan John Major arno. Cynhyrchodd y Ceidwadwyr adroddiad yn 1995, ‘Tenants in Control: An Evaluation of Tenant-Led Housing Management Organisations’, a ddaeth i’r casgliad, er syndod i lawer, fod modelau tai cydweithredol, nid yn unig yn gosteffeithiol, ond hefyd yn darparu nifer o fanteision sylweddol i’w haelodau. Cafwyd adroddiadau ac ymchwiliadau dilynol i fodelau tai cydweithredol. Cynhaliodd PwC ymchwiliad iddo. Mewn gwirionedd, dyma Brydain ar ei gorau, onid e? Cawn lawer o ymchwiliadau, llawer o adroddiadau; nid ydynt wedi cael grŵp o arbenigwyr yn edrych arno eto, ond mae’n siŵr o ddigwydd yn rhywle. Y gweithredu ar ei ddiwedd yw’r hyn sy’n peri problem i ni, mae’n ymddangos. Rwy’n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn ceisio datblygu hwn fel model. Mae pawb ohonom yn gwybod bod yna angen enfawr am dai. Rydym yn gwybod bod yna angen am dai ym Mhrydain. Rydym yn gwybod bod yna angen am dai yng Nghymru. Ac a gaf fi ddweud, ar nodyn plwyfol, rwy’n gwybod bod yna angen am dai yn Nwyrain Abertawe?

Er enghraifft, mae bod yn rhan o gydweithrediaeth dai yn rhoi cyfle i’w haelodau ddefnyddio sgiliau presennol neu ddatblygu sgiliau newydd. Maent yn rhoi buddiant i’r aelodau a diddordeb personol yn y lle y maent yn byw ynddo a gallant leihau unrhyw ddibyniaeth sydd gan denantiaid ar landlordiaid neu’r wladwriaeth. O ran budd cymdeithasol, gall cydweithrediaeth dai helpu i hyrwyddo cydlyniant cymunedol ac integreiddio a chwarae rôl yn lleihau fandaliaeth ac ymddygiad gwrthgymdeithasol.

Mae’r gyfraith i sefydlu a hyrwyddo deiliadaeth tai cydweithredol gyfreithiol ar wahân yn bosibl bellach. Bydd angen gwneud tri pheth er mwyn iddi fod yn llwyddiant. Yn gyntaf, mae angen newid yn y gyfraith i wneud creu cydweithrediaethau tai yn haws. Yn ail, mae angen i rai sy’n rhoi benthyg gael eu hargyhoeddi ynglŷn â diogelwch eu benthyciadau a allai alw am eu tanysgrifennu gan Lywodraeth Cymru. Yn drydydd, mae angen rhoi cyhoeddusrwydd ac mae angen meithrin brwdfrydedd er mwyn i bobl eu creu ac ymuno â hwy. Nid yw’r un o’r rhain yn anorchfygol gyda’r ewyllys wleidyddol i’w gyflawni. Gan mai 15 munud yn unig sydd gennyf, a gaf fi fynd yn gyflym drwy beth yw’r datblygiadau pellach rwyf am eu gweld ym maes tai yng Nghymru?

Deg pwynt ar gyfer gwella Tai yng Nghymru: yn gyntaf, rwy’n credu, yn bwysicaf oll, yw atal yr hawl i brynu ac adeiladu tai a fflatiau newydd gan gynghorau. Darparu tai cymdeithasol wedi eu hadeiladu a’u rhedeg gan gynghorau yw’r ffordd fwyaf effeithlon a chosteffeithiol a buddiol o ddarparu tai mawr eu hangen yn fy marn i. Yr ail ddatblygiad yr hoffwn ei weld yw twf sylweddol tai cydweithredol. Rydym yn gwybod ei fod yn gweithio ar draws rhannau helaeth o’r byd. Mae arnom angen y ddeddfwriaeth i wneud yn siŵr ei fod yn gweithio yng Nghymru hefyd.

Yn drydydd, er bod cynnydd sylweddol wedi cael ei wneud mewn perthynas ag eiddo rhent preifat mae yna angen taer, yn enwedig yn y prif gytrefi, i gyflwyno cap ar rent. Nid wyf yn gweld unrhyw un o Gaerdydd yma oherwydd rwy’n siŵr y byddent yn neidio i fyny ac i lawr i gytuno â hynny oherwydd bod Caerdydd yn dioddef mwy nag unman arall yng Nghymru. Mae’r rhenti uchel iawn yn y sector preifat yn un o brif achosion y cynnydd yn y bil lles. Yn hytrach na thorri budd-daliadau, rwy’n credu bod angen cyfyngu ar y rhenti sy’n cael eu codi.

Yn bedwerydd, mae’r Ddeddf tai yn mynd ati’n rhannol i fynd i’r afael â hyn—dylai tai rhent preifat fod o safon resymol ac yn ddiogel i fyw ynddynt. Ers amser hir, rwyf i a chydweithwyr eraill wedi bod yn gwthio am gyflwyno diogelwch trydanol er mwyn ymdrin â hyn.

Yn bumed, dylai awdurdodau lleol adeiladu tai i’w gwerthu a defnyddio’r elw o’r gwerthiant i gefnogi’r cyfrif refeniw tai. Yn chweched, dylai tenantiaethau diogel fod yn opsiwn rhentu diofyn yn hytrach na’r tenantiaethau chwe mis hyn. Mae nifer y bobl sy’n symud o amgylch lle o’r enw Plasmarl, lle y cefais fy ngeni, ac maent yn treulio chwe mis mewn un stryd ac maent yn symud, ar ddiwedd y cyfnod hwnnw, i fyw am chwe mis yn y stryd y tu ôl iddi, ac maent yn symud o gwmpas y terasau hyn.

Yn seithfed, codiadau rhent rhagweladwy yn unol â chwyddiant oni bai bod gwelliant sylweddol wedi ei wneud yn yr adeilad. Yn wythfed, mae angen gwaharddiad ar ffioedd asiantaethau gosod gan fod ffioedd yn gost fusnes a dylent gael eu talu gan y busnes nid gan y bobl sy’n chwilio am dai.

Yn nawfed, sicrhau bod eiddo rhent preifat yn cael eu harolygu’n rheolaidd gan swyddogion iechyd yr amgylchedd er mwyn sicrhau eu bod yn cyrraedd y safon. A’r degfed, ni ddylai tenantiaid fod yn ddarostyngedig i reolau afresymol, a rhai ohonynt yno i’w gwneud yn haws eu troi allan.

Yn olaf, a gaf fi ganmol Llywodraeth Lafur Cymru yn y tymor diwethaf, a wnaeth gynnydd sylweddol ar ddeddfwriaeth tai? Mae llawer wedi cael ei wneud, ond mae llawer mwy i’w wneud o hyd. Diolch.