Weinidog, Hefin David a Julie Morgan, y rhesymau pam rydym yn gofyn am Ddeddf awtistiaeth a’r rheswm pam roedd hyn ym maniffestos y pleidiau eraill, a’r rheswm pam y mae pleidiau eraill y lle hwn o’r un farn yw nad yw’r cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig wedi gweithio. Nid yw’r cynllun ar ei newydd wedd yn edrych fel pe bai’n mynd i weithio. Nawr, rwy’n fodlon derbyn—yn hapus i dderbyn—fod rhai gwelliannau wedi’u gwneud, nid yn lleiaf, mewn gwirionedd, mewn addysg bellach ac addysg uwch, a bod rhai gwasanaethau cyhoeddus wedi datblygu gwell ymwybyddiaeth a rhai teuluoedd wedi teimlo eu bod yn cael eu cynnwys wrth lywio’r ddarpariaeth. Serch hynny, nododd y gwerthusiad o’r cynllun gwreiddiol nifer o wendidau a arweiniodd at effaith anwastad ac anhawster wrth gyfeirio datblygiadau ar draws Cymru.

Ac mae hynny wedi arwain at rai gwirioneddau anghysurus. Edrychwch ar ein gwaith achos ni ein hunain—bydd pawb wedi gweld hyn—yr hyn nad yw’r cynllun gweithredu strategol wedi ei ddatrys ac nad yw’n ei ddatrys o hyd. Nid yw cleifion awtistig y mae eu hatgyfeiriadau ar gyfer salwch meddwl, boed yn gysylltiedig â’u hawtistiaeth ai peidio, yn cael eu symud ymlaen ar ôl i’w hanhwylder ar y sbectrwm awtistig ddod yn hysbys. Ai diffyg ymwybyddiaeth yw hynny, neu ddiffyg staff arbenigol? Plant yn aros am ddwy flynedd neu fwy am ddiagnosis ffurfiol, weithiau dros y cyfnod anodd o bontio rhwng yr ysgol gynradd a’r ysgol uwchradd—diffyg ymwybyddiaeth neu ddiffyg staff arbenigol? Gwnaeth un awdurdod lleol yn fy rhanbarth y fath lanast o’i gynllun lleol fel ei fod, un flwyddyn, ar ôl gwneud fawr ddim gyda’r arian a oedd wedi’i neilltuo, wedi rhoi’r cyfan fwy neu lai ar y funud olaf i elusen geisio gwneud rhywbeth ag ef—diffyg ymwybyddiaeth a diffyg staff arbenigol. Mae’r e-byst taer sy’n adlewyrchu hynny yn dal i ddod i mewn.

Nid oes unrhyw sicrwydd yn y cynllun ar ei newydd wedd y bydd codi ymwybyddiaeth a hyfforddiant yn cael ei wneud gan y rhai yn y sefyllfa orau i’w wneud, ac nid yw’n ei gwneud yn glir pwy sydd angen yr hyfforddiant hwnnw. Mae wedi bod yn braf clywed bod timau achub mynydd wedi gofyn am hyfforddiant, ond pam nad yw gyrwyr bysiau wedi gwneud? Efallai fod staff yr ysgol wedi cael hyfforddiant, ond ble mae’r derbynyddion gwesty a’r cynorthwywyr siop sy’n gofyn am hyfforddiant hwn? Fel sy’n ymddangos yn amlwg i mi yn awr wrth i mi edrych yn ôl ar fy ngyrfa flaenorol, ble mae’r cyfreithwyr sy’n gofyn am yr hyfforddiant hwn? Oherwydd, yn anffodus, nid yw pobl â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig yn byw mewn byd o wlân cotwm o wasanaethau cyhoeddus ymatebol, maent yn byw mewn byd go iawn nad yw bob amser yn gwneud synnwyr, lle mae anghenion yn mynd heb eu hateb, a lle mae pobl eraill yn anwadal, yn gamarweiniol ac weithiau’n anghywir.

Gyda chymaint o bwysau ariannol a mathau eraill o bwysau cyflenwi ar awdurdodau lleol a gwasanaethau iechyd, byddwn yn dal i fod yn siarad am ddiffyg y peth hwn a diffyg y peth arall oni bai ein bod yn sicrhau hawliau yn sail i’r holl fwriadau da hyn—hawliau gorfodadwy i bobl â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig a’u gofalwyr, os oes ganddynt rai. Bydd yn dal i fod angen cynllunio unrhyw strwythurau, yn enwedig cynllunio’r gweithlu, ar sail tystiolaeth y data, ac nid wyf yn siŵr y gall cynlluniau strategol fynd i’r afael o ddifrif â chasglu data a diben hynny. Rwy’n gwingo wrth glywed yr awgrym y dylai cynghorau adrodd ar eu gwariant awtistiaeth sydd heb ei neilltuo bellach, oherwydd beth wnewch chi os nad yw’n fawr iawn a bod y canlyniadau’n wael, Weinidog? Arfogwch eich hun â phwerau statudol i gael yr holl sectorau i gyflawni eich blaenoriaethau ar gyfer pobl ag awtistiaeth: capasiti diagnostig, cyflenwi cymorth amserol a pherthnasol, a hyfforddiant trylwyr ac eang—[Torri ar draws.]—dwy eiliad yn unig, ie—i weithwyr proffesiynol allweddol a staff sy’n ymwneud â chwsmeriaid y bydd pawb ohonom yn eu cyfarfod yn ein bywydau bob dydd. Byddwch yn gyflym os gwelwch yn dda.