Symudwn ymlaen at ein heitem nesaf, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awtistiaeth. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6114 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn cydnabod bod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod tymor y Pumed Cynulliad.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch. Mae awtistiaeth yn gyflwr datblygiadol gydol oes sy’n effeithio ar fwy nag un o bob 100 o blant ac oedolion yng Nghymru—34,000 amcangyfrifedig o bobl awtistig, pob un wedi’i effeithio mewn ffordd wahanol. Gyda theuluoedd a gofalwyr, mae tua 136,000 o bobl yn y gymuned awtistiaeth yn byw yng Nghymru. Mae ein cynnig yn cydnabod bod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod pumed tymor y Cynulliad.

Ar 21 Ionawr 2015, arweiniais ddadl Aelod unigol yma a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Deddf awtistiaeth i Gymru. Cafodd hyn ei basio, gyda 29 o Aelodau yn pleidleisio o blaid, gan gynnwys cynrychiolwyr o bob plaid, a neb yn pleidleisio yn erbyn, er bod 21 wedi ymatal. Mae’r gymuned awtistiaeth yng Nghymru yn troi atom heddiw i fynd ymhellach a rhoi neges glir ac ysgubol ei bod yn disgwyl Bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Byddai gosod dyletswyddau penodol ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd yn arwain at fwy o eglurder ynglŷn â’r gofal a’r cymorth y gall pobl ag awtistiaeth eu disgwyl. Er mai cynllun gweithredu strategol Cymru ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig oedd y cyntaf o’i fath yn y byd, nid oes gan awtistiaeth hunaniaeth statudol yng Nghymru, sy’n golygu bod pobl yn aml yn methu â chael cymorth effeithiol oni bai fod ganddynt broblemau iechyd meddwl cysylltiedig neu anawsterau dysgu. Mae yna bryderon difrifol na fydd diweddariad Llywodraeth Cymru o’r strategaeth yn ddigon cadarn i wneud y newidiadau rydym i gyd am eu gweld oni bai ei fod wedi’i gefnogi gan ddeddfwriaeth. Er mwyn i Gymru ailfynnu ei lle ar flaen y gad gydag awtistiaeth, mae angen Deddf awtistiaeth, i roi i bobl ag awtistiaeth yr hyder y byddant yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt.

Pleidleisiodd cyfarfod llawn o grŵp awtistiaeth trawsbleidiol y Cynulliad ym mis Tachwedd 2014 yn unfrydol o blaid galw am Ddeddf awtistiaeth.

A wnaiff yr Aelod ildio? Mae awtistiaeth yn gyflwr niwrolegol gyda chyflyrau cydforbid trallodus fel gorbryder ac anhwylder obsesiynol cymhellol. Mae’n effeithio ar un o bob 100 o bobl. Mae syndrom Tourette yn anhwylder niwrolegol gyda chyflyrau cydforbid trallodus fel anhwylder obsesiynol cymhellol a gorbryder. Pam y mae un yn haeddu Deddf ac nid y llall?

Siaradwch â’r gymuned awtistiaeth yng Nghymru—mae yna faterion trawsbynciol—gan y byddech yn dysgu ganddynt. Ond mae’r cynnig hwn yn ymwneud yn benodol â phryderon cymuned sydd wedi bod yn ymgyrchu dros hyn ers nifer o flynyddoedd a chânt eu gadael ar ôl o gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig ar hyn.

Nawr, o Ystradgynlais, clywsom yn y cyfarfod hwnnw fod pobl yn cael cam a’u bod yn ddig fod yn rhaid iddynt ymladd mor galed i gael y cymorth sydd ei angen arnynt, a’i bod yn bwysig nad yw pobl ag awtistiaeth yn anweledig i wasanaethau. O Ferthyr Tudful, clywsom na ddylai awtistiaeth fod yn loteri cod post. O Flaenau Gwent, clywsom nad oes gwasanaethau i oedolion yn bodoli yn y bôn, a’i bod yn rhwystredig iawn i riant orfod ymladd i’r eithaf er mwyn i’w plentyn gael y gwasanaethau y mae eu dirfawr angen; o Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro, fod y strategaeth wedi addo cyflawni cymaint, ond mae pobl yn cael eu gwthio i argyfwng pellach; o Wynedd ac Ynys Môn, fod angen Deddf awtistiaeth i ddiogelu a chryfhau gwasanaethau a sicrhau cysondeb o ran y cymorth; ac o Ben-y-bont ar Ogwr, fod pryder ynglŷn â ble’n union y mae awtistiaeth yn ffitio i mewn. Mynegwyd pryder wrthyf hefyd ynglŷn â chymorth yn Sir y Fflint a Wrecsam. Roedd gohebiaeth gan wasanaethau cymdeithasol Sir Ddinbych wedi datgan y byddai plentyn ag awtistiaeth ond yn gymwys i gael gwasanaeth gan yr adran os oedd ganddo anabledd corfforol neu anabledd dysgu ychwanegol. Ond mae cyflwr ar y sbectrwm awtistig, neu ASD—er nad wyf yn hoffi’r gair ‘disorder’—yn gyflwr yn ei hawl ei hun, ac mae’r strategaeth awtistiaeth yn datgan na ddylai diagnosis ffurfiol... fod naill ai’n rhagofyniad cyn cael asesiad llawn o anghenion ehangach pob person ac ni ddylai ychwaith fod yn rheswm dros beidio ag ymyrryd mewn modd amserol.

Yn anffodus, nid yw hynny’n cael ei werthfawrogi’n llawn gan y rhai sy’n darparu gwasanaethau ond heb fod dyletswydd statudol arnynt i wneud hynny. Nid yw awtistiaeth yn fater iechyd meddwl nac yn anhawster dysgu, ond mae’n disgyn rhwng dwy stôl, gan nad oes unman arall i fynd.

Cadeiriais gynhadledd awtistiaeth flynyddol gyntaf gogledd Cymru ddydd Gwener diwethaf, ble y cefais gopi o lythyr at y bwrdd iechyd gan wahanol rieni yn datgan bod gwasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed, neu CAMHS, yn methu, gydag asesiadau awtistiaeth preifat gan arbenigwyr a gyflogir fel arall gan CAMHS yn cael eu diystyru. Mae e-bost a ddaeth i law ddoe gan fam yn Sir Fynwy yn dweud:

Mae fy mhlentyn yn haeddu cael ei addysgu a derbyn gofal iechyd a’r cyfle i ennill cyflogaeth ystyrlon fel oedolyn. Ni ddylwn i, fel mam, orfod dioddef y pwysau a’r straen aruthrol er mwyn ennill y pethau hyn sy’n dod fel mater o drefn i blant eraill.

Ysgrifennwyd yr ymateb gan Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru i’r ddogfen ymgynghorol ar ddiweddariad y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig gyda mewnbwn ac adborth gan aelodau eu canghennau ledled Cymru. A gadewch i ni gofio bod hwn yn sefydliad a arweinir gan yr aelodau sy’n cynrychioli pobl ar y sbectrwm eu hunain, eu teuluoedd a’u gofalwyr.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Gwnaf.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod. Rwyf wedi cyfarfod, fel yntau rwy’n siwr, â llawer o’r grwpiau a grybwyllodd yn ei araith. Soniodd am y cynllun gweithredu. Yn sicr, un o’r pethau y dylem fod yn edrych arno yw archwilio sut y mae’r cynllun gweithredu yn gweithio a sut, ymhen amser, y gallai fod angen i ni roi hynny ar sylfaen statudol i sicrhau’r mynediad cywir a’r chwarae teg y siaradodd amdanynt. Gellir gwneud hynny drwy Ddeddf, neu gellid ei wneud drwy ddulliau deddfwriaethol eraill, ond yr hyn sy’n bwysig yw bod pobl â hawl statudol i’r gwasanaethau hynny.

Mae’n bwysig fod ganddynt hawl statudol i’r gwasanaethau hynny. Ni allwn aros am ddiweddariad arall o’r strategaeth; rydym wedi aros yn rhy hir, a byddaf yn mynd i’r afael â’r pryderon sy’n cyfiawnhau’r safbwynt hwnnw a fynegwyd wrthyf gan y gymuned wrth i mi ddatblygu fy araith.

Wel, roedd hwn yn datgan bod cefnogaeth statudol i’r strategaeth, ynghyd â mesur llawer mwy manwl o’r cynnydd tuag at gyflawni amcanion allweddol y strategaeth, yn hanfodol er mwyn sicrhau’r newid rydym i gyd am ei weld i blant ac oedolion awtistig ac aelodau eu teuluoedd. Mae hynny’n seiliedig ar adborth gan bobl yn y gymuned ei hun. Derbyniodd arolwg ar-lein NAS Cymru 2015 i ddarganfod beth sy’n bwysig i bobl yng Nghymru sydd ag awtistiaeth 668 o ymatebion gan bobl awtistig sy’n byw yng Nghymru, neu lle nad oeddent yn gallu cymryd rhan, gan eu rhieni neu eu gofalwyr. Roedd bron i 90 y cant yn dweud bod angen deddfwriaeth awtistiaeth benodol yng Nghymru sy’n debyg i’r hyn sy’n bodoli eisoes yn Lloegr a Gogledd Iwerddon, er mwyn bywiogi eu strategaethau. Dywed yr adroddiad ar yr arolwg:

er gwaethaf y cynnydd a wnaed, mae anghenion pobl awtistig yn dal i gael eu hanwybyddu ar lefel leol. Mae teuluoedd ac oedolion ar y sbectrwm yn sôn am orfod aros blynyddoedd i gael diagnosis. Nid yw awdurdodau lleol yn gwybod faint o bobl awtistig sy’n byw yn eu hardal ac felly nid ydynt yn cynllunio’n briodol ar gyfer y cymorth sydd ei angen arnynt. Nid yw gweithwyr proffesiynol yn gallu cefnogi pobl ar y sbectrwm yn iawn, gan nad ydynt wedi cael digon o hyfforddiant a dealltwriaeth. Mae wedi dod yn fwyfwy amlwg fod angen camau pendant gan y Llywodraeth.

Mae’n argymell bod Deddf awtistiaeth i Gymru yn gosod dyletswydd ar fyrddau iechyd i sicrhau... llwybr clir i ddiagnosis o awtistiaeth ym mhob ardal; yn gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i gofnodi nifer y plant ac oedolion awtistig sy’n byw yn eu hardal er mwyn llywio prosesau cynllunio.

A pheidiwch â dweud wrthyf na ellir ei wneud, gan fod y rhannau eraill o’r DU yn llwyddo i’w wneud. Mae’n dweud y dylai pob ardal leol ddefnyddio’r data hwn, ynghyd ag ymgynghori â phobl leol ar y sbectrwm a’u teuluoedd i ddatblygu cynllun ar sut y byddant yn ateb anghenion y boblogaeth awtistig leol; sicrhau bod y data hwn yn cael ei adolygu a’i rannu rhwng gwasanaethau plant ac oedolion yn rheolaidd er mwyn sicrhau prosesau pontio llyfn i bobl ifanc awtistig; sicrhau bod canllawiau statudol yn cael eu datblygu i nodi pa weithwyr proffesiynol sydd angen pa lefel o hyfforddiant i sicrhau bod plant ac oedolion awtistig yn cael eu cefnogi gan weithwyr proffesiynol sy’n eu deall; gwneud yn glir na ddylai plant ac oedolion awtistig gael eu troi ymaith rhag gwneud defnydd o wasanaethau cyhoeddus oherwydd eu bod yn cael eu hystyried yn ‘rhy alluog’ a bod eu IQ yn ‘rhy uchel’; adolygu’r data’n rheolaidd a’i fonitro i sicrhau bod cynnydd clir yn cael ei wneud.

Er bod Llywodraeth Cymru wedi dweud nad oedd un ymateb i’w ymgynghoriad ar y cynllun ar ei newydd wedd wedi gofyn am Ddeddf, nid oedd Deddf awtistiaeth yn rhan o’r ddogfen ymgynghori na’r cwestiynau ymgynghori. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi’r ymatebion i’r ymgynghoriad hwnnw eto, ond rydym yn amau ​​bod llawer o gyfeiriadau at yr hyn y gallai ac y byddai Deddf yn ei wneud, h.y. sicrhau llwybr clir at ddiagnosis; hyfforddiant ar gyfer gweithwyr proffesiynol; datblygu cynlluniau lleol ar gyfer gwasanaethau; a chymorth yn seiliedig ar angen yr unigolyn. Heb ddeddfwriaeth, nid yw strategaeth yn ddim ond rhestr wirfoddol o ddymuniadau heb unrhyw rwymedigaeth ar awdurdodau lleol na byrddau iechyd lleol i’w gweithredu, na ffordd felly o sicrhau iawn. Yn ôl yr ymgynghoriad ar y strategaeth awtistiaeth ar ei newydd wedd, roedd y gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd i fod i ddechrau o 2016 ymlaen, ond newydd ddechrau casglu data ar sut ffurf ddylai fod i’r gwasanaeth y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru.

Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn sefydlu saith bwrdd partneriaeth rhanbarthol y mae’n rhaid iddynt ymateb i asesiad o’r boblogaeth. Mae un o themâu craidd y cynlluniau ardal yn dilyn asesiadau o’r boblogaeth yn cynnwys iechyd meddwl ac ‘anabledd dysgu/awtistiaeth’. Fodd bynnag, mae awtistiaeth yn gyflwr yn ei hawl ei hun, ac ni fydd ei gyplysu unwaith eto gydag anableddau dysgu yn rhoi darlun clir o anghenion pobl ag awtistiaeth. Yn wir, mae’n eu sarhau.

Mae gan awdurdodau lleol dîm iechyd meddwl ac anabledd dysgu ond nid tîm awtistiaeth penodol o reidrwydd. Mae’r risg yn aros felly y bydd pobl awtistig yn parhau i ddisgyn i’r bwlch rhyngddynt. Nid oes unrhyw hyfforddiant awtistiaeth gorfodol ar gyfer gweithwyr proffesiynol. Mae’r asesiad o’r boblogaeth yn asesiad cyffredinol ac efallai na fydd yn ddigon manwl i allu gwneud asesiad o awtistiaeth, sy’n galw am fewnbwn gan sawl asiantaeth.

Mae yna lawer o syndromau genetig, fel syndrom X frau, a all fod wrth wraidd diagnosis o awtistiaeth. Dylid ystyried y diagnosisau hyn hefyd fel rhai ystyrlon gan wasanaethau a’u defnyddio i helpu i arwain cymorth. Nid yw’r Ddeddf yn cyfeirio at ddiagnosis, a gallai’r meini prawf cymhwyster newydd olygu mewn gwirionedd y pennir nad yw pobl awtistig yn gymwys i gael gofal a chymorth. Felly, ni allwn ddibynnu ar Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) i ateb anghenion a hawliau’r gymuned awtistiaeth yng Nghymru.

Mewn ymateb i ddadl Ionawr 2015, dywedodd y Gweinidog iechyd ar y pryd, Mark Drakeford, y byddai ei swyddogion yn monitro gwariant ar ôl rhoi’r gorau i neilltuo arian awtistiaeth ar gyfer awdurdodau lleol. Mae angen i ni wybod faint y mae pob awdurdod lleol wedi ei dderbyn a sut y mae’r arian yn cael ei wario.

Oedolion yn unig sydd wedi’u cynnwys yn Neddf awtistiaeth Lloegr. Mae Deddf Gogledd Iwerddon yn cynnwys pob oedran a holl adrannau’r Llywodraeth. Mae ar Gymru angen Deddf awtistiaeth i ateb anghenion plant ac oedolion â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig yng Nghymru, ac i ddiogelu a hyrwyddo hawliau oedolion a phlant ag awtistiaeth yng Nghymru. Mae pedwar o’r pum plaid a gynrychiolir yma wedi ymrwymo i ddeddfwriaeth awtistiaeth yn eu maniffestos eleni, ac mae miloedd wedi arwyddo deiseb ar-lein o blaid Deddf awtistiaeth i Gymru. Mae’n bryd gwneud iddi ddigwydd.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon y prynhawn yma i dynnu sylw at rai o’r materion y mae pobl sy’n byw gydag awtistiaeth yn eu hwynebu yng ngorllewin Cymru, yn ogystal â dangos fy nghefnogaeth i am Ddeddf awtistiaeth.

Rwy’n siŵr bod Aelodau wedi derbyn gohebiaeth torcalonnus oddi wrth etholwyr sy’n gwbl rhwystredig gyda’r amser aros hir i gael diagnosis ar gyfer eu plant. Yn y cyfamser, mae’n rhaid i’r rhieni hynny wylio eu plant yn parhau drwy’r system addysg heb fynediad at y cymorth hanfodol sydd ei angen arnynt, a gall hyn yn ei dro niweidio sgiliau cymdeithasol eu plant, niweidio sgiliau cyfathrebu, a niweidio eu cynnydd addysg yn fwy cyffredinol. Yn sir Benfro, rŷm ni’n lwcus iawn i gael cangen Cymdeithas Awtistiaeth Cenedlaethol benderfynol a threfnus sy’n parhau i ymgysylltu yn gadarn â’r bwrdd iechyd lleol, yr awdurdod lleol, ac wrth gwrs, yr Aelodau Cynulliad lleol. Rydw i eisiau, felly, cymryd y cyfle yma i ddiolch i’r bobl sy’n ymwneud â’r gangen leol—rhai ohonyn nhw sydd yn y galeri heddiw—sydd yn parhau i weithio gyda fi ac sy’n rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i fi am yr heriau sy’n wynebu pobl sy’n byw gydag awtistiaeth yn sir Benfro. Drwy’r ymgysylltu hwn—dyna pam fy mod i’n gwybod mwy am y ddarpariaeth leol a pha welliannau sydd eisiau eu gwneud.

Mae’n eithaf clir ein bod ni yng nghanol newidiadau sylweddol o ran gwasanaethau awtistiaeth yng ngorllewin Cymru. Nid oes gennyf amheuaeth fod pethau’n ceisio cael eu rhoi yn eu lle i wella pethau. Fodd bynnag, fe allai bwrdd iechyd Hywel Dda a Chyngor Sir Penfro wneud mwy i gyfleu yn well unrhyw ddatblygiadau i grwpiau cymorth lleol a rhieni, fel y gallwn sicrhau bod y cymorth cywir yn cael ei dargedu at y rhai sydd ei angen ac nad oes neb yn llithro drwy’r bylchau.

Mae’n hanfodol bod yr awdurdodau cyfrifol yn ymgysylltu â rhanddeiliad yn rheolaidd fel bod pobl yn ymwybodol o unrhyw newidiadau i wasanaethau. Yn anffodus, mae’r adborth diweddar rwyf wedi’i dderbyn gan rieni lleol yn fy ardal i yn awgrymu nad yw grŵp rhanddeiliad y bwrdd iechyd lleol wedi cyfarfod ers mis Mawrth. Felly, nid yw pryderon a phroblemau lleol yn cael y sylw y maent yn ei haeddu. Mae hyn yn dangos pam y mae’n bryd cael Deddf awtistiaeth yng Nghymru.

Mae amseroedd aros am ddiagnosis wedi dod yn fwy ac yn fwy o broblem yn sir Benfro oherwydd yr anhawster i gael y ffigurau diweddaraf ar ddiagnosis gan y bwrdd iechyd lleol. Mae’n gwbl hanfodol bod y bwrdd iechyd yn casglu’r data priodol diweddaraf er mwyn iddynt allu cynllunio’r ddarpariaeth gwasanaethau lleol yn glir. Byddai Deddf awtistiaeth yn rhoi dyletswydd ar awdurdodau lleol i gofnodi nifer y plant ac oedolion awtistig yn eu hardaloedd lleol, ac felly byddai hynny’n arwain at lywio eu prosesau cynllunio yn well.

Fel rydym ni yn sir Benfro eisoes yn gwybod, ni fydd strategaeth newydd ar ei phen ei hun yn ddigon i gyflawni’r newid sydd ei angen i fynd i’r afael â’r ddarpariaeth leol. Yn 2013, trefnodd cangen y Gymdeithas Awtistiaeth Cenedlaethol yn sir Benfro ddeiseb a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau diagnosis amserol ar gyfer plant ag awtistiaeth, lle bynnag roeddent yn byw yng Nghymru, er mwyn iddynt fyw bywydau llawn. Enillodd y ddeiseb dros 900 o lofnodion mewn ychydig wythnosau ac roedd yna gefnogaeth nid yn unig o sir Benfro, ond ar draws Cymru.

Fe welsom ni welliannau yn dilyn yr ymgyrch hynny, ac fe roddwyd ar waith gynllun er mwyn lleihau’r rhestr aros. Ond, cafodd y cynllun yna ei roi ar waith am un flwyddyn yn unig. Dyna yn union pam fod angen deddfwriaeth: i osod dyletswydd ar fyrddau iechyd lleol ar draws Cymru i sicrhau bod llwybr clir i ddiagnosis o awtistiaeth ym mhob rhan o Gymru. Yn anffodus, nid yw rhieni sir Benfro’n ymwybodol o’r gwasanaethau sydd ar gael iddynt. Me angen sefydlu llwybr clir gan y bwrdd iechyd lleol a’r awdurdod lleol fel bod rhieni’n gwybod pa wasanaethau penodol sydd ar gael a sut y gellir cael mynediad atynt.

Mae’n eithaf amlwg i fi ar hyn o bryd nad yw’r bobl rwy’n eu cynrychioli yn ymwybodol bod llwybrau clir. Felly, nid ydyn nhw’n ymwybodol o’r gwasanaethau sydd ar gael a sut y gallent gael mynediad atynt. Byddai Deddf awtistiaeth yn sicrhau bod dyletswydd yn cael ei rhoi ar yr awdurdodau perthnasol fel bod pobl wedyn yn glir ynghylch y gwasanaethau sydd ar gael a sut y mae’r gwasanaethau hynny’n cael eu darparu yn ein cymunedau.

Mae’n rhaid bod yna gydnabyddiaeth nad yw un dull gweithredu cyfan i bawb yn addas ac nad hynny yw’r ffordd orau ymlaen ar gyfer cefnogi pobl sy’n byw gydag awtistiaeth. Mae awtistiaeth yn gyflwr sbectrwm sy’n golygu er bod pawb sydd ag awtistiaeth yn rhannu rhai meysydd o anhawster, nid oes dau o bobl ag awtistiaeth yn union yr un fath. Byddai cyflwyno deddfwriaeth yn sicrhau y gallai materion lleol fel amseroedd aros ar gyfer diagnosis gael eu taclo, oherwydd byddai data’n cael eu casglu ar lefel briodol ac, yn bwysicach, byddai’r pobl hynny sy’n byw gydag awtistiaeth yn gwybod pa gymorth y gellid ei ddisgwyl ar lefel leol.

Felly, wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, mae mwy o gefnogaeth i bobl sy’n byw gydag awtistiaeth yng Nghymru yn hanfodol ac rwy’n credu mai’r ffordd orau y gall y Cynulliad yma roi’r gefnogaeth honno yw i gyflwyno Deddf awtistiaeth yn ystod y Cynulliad hwn.

Mae fy mhrofiad o waith wedi cael ei gyffwrdd gan awtistiaeth. Fel darlithydd prifysgol, roeddwn yn dysgu myfyriwr a dreuliodd ddosbarth cyfan yn edrych ar sgrîn cyfrifiadur heb roi unrhyw sylw i mi, ac rwy’n cofio bod hyn wedi codi fy ngwrychyn. Ar ddiwedd y sesiwn, cyn i mi allu siarad â’r myfyriwr mewn gwirionedd, daeth ataf a dweud, ‘Roeddwn i’n gwerthfawrogi eich addysgu chi heddiw’n fawr, ond mae angen i chi wybod bod gennyf syndrom Asperger a’r ffocws ar sgrîn fy nghyfrifiadur yw sut rwy’n canolbwyntio ac yn dileu peth o’r sŵn sy’n digwydd yng ngweddill y dosbarth’. Fe wnaeth argraff fawr arnaf ac effeithio’n sylweddol arnaf fel darlithydd prifysgol. Felly, mae’r ddadl hon heddiw, rwy’n teimlo, yn un hynod o bwysig.

Fel Aelod newydd, rwyf wedi sylwi bod dadleuon diwrnod y gwrthbleidiau’n tueddu i gyflwyno cynigion mewn termau syml iawn—a ydym o blaid neu yn erbyn rhywbeth—ac rwy’n teimlo nad yw’r cynnig hwn yn adlewyrchu’r gwirioneddau cymhleth sy’n bresennol yn ein hetholaethau, ac yn sicr mewn rhai o’r achosion rwyf wedi eu gweld yn fy etholaeth i. Felly, os mai diben y cynnig yw creu trafodaeth ehangach, ddyfnach a mwy ystyriol yn y Siambr hon, yna rwy’n gobeithio y gallaf gyfrannu ati. Pa un a oes angen deddfwriaeth benodol, hoffwn ystyried hynny. Sylwaf yn y cynnig fod gofyn i ni ystyried ac ymrwymo i ddeddfwriaeth benodol yn y pum mlynedd nesaf, ond rwy’n dal yn ansicr ynglŷn â beth yn union y gallai deddfwriaeth ei gynnwys. Gwrandewais yn astud iawn ar Mark Isherwood, a soniodd am rai pryderon difrifol iawn. Soniodd am y loteri cod post, gwasanaethau anweledig a chysondeb cymorth, a dadleuodd fod y pethau hyn yn arwain at ddyletswydd statudol arnom i ymyrryd. Fe soniodd—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.

Diolch yn fawr iawn. Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Byddwn yn hapus iawn i roi copi o Fil awtistiaeth drafft arfaethedig i chi, a’r rheswm rydym wedi cyflwyno hyn heddiw yw ein bod, nes heddiw, yn credu bod y rhan fwyaf o’r bobl yn y Siambr hon yn cefnogi Deddf o’r fath, felly mae’n dipyn o agoriad llygad heddiw, nid yn unig i’r blaid hon, ond i lawer iawn o bobl eraill.

Rwy’n derbyn y pwynt, ac rwy’n meddwl bod y Bil awtistiaeth drafft yn werth edrych arno. Y pwynt rwy’n ei wneud, mewn gwirionedd, yw na ddylai’r angen am ddeddfwriaeth gael ei ddiystyru, a bod angen ymchwilio’r Ddeddf honno ymhellach.

Rwyf wedi cynnal trafodaethau gyda thrigolion yr effeithir arnynt gan awtistiaeth yn fy nghymuned, ac sy’n effeithio ar eu teuluoedd, ac rwyf wedi ymdrin â’r pryderon hynny gyda fy nghyngor lleol fel cynghorydd, ac rwyf wedi ymdrin â’u pryderon fel Aelod o’r Cynulliad, felly rwy’n gwybod yn union am beth rydych yn sôn, ac rwy’n bwriadu parhau i fod yn eiriolwr dros awtistiaeth a phobl ag awtistiaeth. Byddaf yn cyfarfod â changen Caerffili o NAS Cymru yn Bryn Meadows ar 11 Tachwedd, a bydd Steffan Lewis yno hefyd ar gyfer y cyfarfod hwnnw. Mae Mark Isherwood wedi sôn am y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant a ddaeth i rym y mis Ebrill hwn, a’r cwestiwn sydd gennyf yw hwn: a yw’r Ddeddf honno’n cynnwys mesurau a fydd yn darparu cymorth i bobl ag awtistiaeth, yn enwedig dyletswyddau statudol ar gyfer gofal? [Torri ar draws.] Rwy’n derbyn hynny. Nid ydym yn gwybod hynny; ym mis Ebrill y daeth i rym, ac mae angen i ni roi amser i ganfod hynny. Mae angen i ni wybod a fydd y Ddeddf yn mynd i’r afael â rhai o’r diffygion sydd wedi bodoli hyd yn hyn, ac ni fu digon o amser i ni wybod hynny i sicrwydd.

Hoffwn ddiolch i’r Gweinidog—rwy’n derbyn y pryderon a fynegwyd, ac rwyf wedi eu mynegi fy hun wrth y Gweinidog. Dywedodd wrthyf ei bod hi o’r farn y dylid rhoi amser i’r gwasanaeth awtistiaeth integredig a mesurau eraill gael eu gweithredu a’u hasesu’n llawn cyn ystyried a oes angen deddf awtistiaeth, a dywedodd y byddai hyn yn caniatáu i ni nodi unrhyw fylchau neu faterion sy’n weddill, a bydd yn caniatáu asesiad o’r angen am ddeddfwriaeth i fynd i’r afael â hwy. Casglais o hynny nad yw’r Gweinidog yn diystyru deddfwriaeth. Ddoe a heddiw gohebais drwy e-bost gydag un o drigolion Caerffili a ddywedodd wrthyf ei bod wedi brwydro i gael diagnosis i’w phlentyn o oedran cynnar iawn, ac rwy’n credu ei bod hi’n bresennol yn yr oriel heddiw. Teimlai nad oedd neb i wrando ar ei phryderon, ac mae hi’n dal i gael trafferth oherwydd y creithiau a adawyd gan y profiad hwnnw. [Torri ar draws.] Iawn, fe gymeraf ymyriad.

Cysylltodd un o fy etholwyr yng Ngogledd Caerdydd â mi heddiw ynglŷn â’r ddadl hon—mae ganddi ddau fab gydag awtistiaeth, ac mae wedi cael anawsterau mawr yn cael diagnosis a chymorth ar ôl cael diagnosis, ac un o’r problemau oedd y cyfuniad o awtistiaeth a gorbryder eithafol. A yw’r Aelod yn cytuno bod yn rhaid mynd i’r afael â’r materion hyn, ac mai’r hyn rydym yn ei archwilio, mewn gwirionedd, yw a fyddai Bil awtistiaeth yn mynd i’r afael â’r materion hyn, neu a fyddai modd mynd i’r afael â hwy mewn ffyrdd eraill?

Ydw, rwy’n cytuno’n llwyr â hynny, ac mae’n ymddangos bod yr Aelod dros Ogledd Caerdydd wedi cael sylwadau tebyg iawn i’r rhai rwyf fi wedi’u cael.

Felly, os ydym yn mynd i bleidleisio gyda’r Llywodraeth heddiw, byddwn yn awgrymu ein bod yn gofyn i’r Gweinidog roi rhywfaint o sicrwydd yn ei hymateb fod y materion hyn yn mynd i gael sylw a chael eu monitro’n agos, a bod yr angen am ddeddfwriaeth yn y dyfodol yn parhau i gael ei ystyried. Os yw hi’n gallu darparu’r sicrwydd hwnnw, rwy’n barod i dderbyn, am y tro, y cyngor a gefais y bydd deddfau newydd a diweddariadau o fesurau yn cael effaith gadarnhaol ar faterion yn ymwneud ag asesu anghenion, ac y byddant yn destun adolygiad parhaus. Byddaf yn derbyn hynny os yw’r Gweinidog yn barod i roi sicrwydd o’r fath. Byddwn yn ychwanegu, os yw adolygiad o gynnydd y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol yn datgelu diffygion, ac os nad eir i’r afael â hwy wedyn hefyd yn y Bil anghenion dysgu ychwanegol, yna byddwn yn dadlau dros ddeddfwriaeth ychwanegol. Fodd bynnag, rwy’n teimlo’n gryf na fydd ymrwymo i ddeddfwriaeth yn awr yn datrys y broblem os yw’r ddeddfwriaeth yn gorgyffwrdd â’r ddarpariaeth sy’n dechrau cael effaith. Felly, byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig, ond yn gofyn i’r Aelodau yn y Siambr hon a’r rhai yn yr oriel i dderbyn ein bod yn cadw’r hawl i alw am ddeddfwriaeth yn nes ymlaen, os bydd angen.

Weinidog, Hefin David a Julie Morgan, y rhesymau pam rydym yn gofyn am Ddeddf awtistiaeth a’r rheswm pam roedd hyn ym maniffestos y pleidiau eraill, a’r rheswm pam y mae pleidiau eraill y lle hwn o’r un farn yw nad yw’r cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau’r sbectrwm awtistig wedi gweithio. Nid yw’r cynllun ar ei newydd wedd yn edrych fel pe bai’n mynd i weithio. Nawr, rwy’n fodlon derbyn—yn hapus i dderbyn—fod rhai gwelliannau wedi’u gwneud, nid yn lleiaf, mewn gwirionedd, mewn addysg bellach ac addysg uwch, a bod rhai gwasanaethau cyhoeddus wedi datblygu gwell ymwybyddiaeth a rhai teuluoedd wedi teimlo eu bod yn cael eu cynnwys wrth lywio’r ddarpariaeth. Serch hynny, nododd y gwerthusiad o’r cynllun gwreiddiol nifer o wendidau a arweiniodd at effaith anwastad ac anhawster wrth gyfeirio datblygiadau ar draws Cymru.

Ac mae hynny wedi arwain at rai gwirioneddau anghysurus. Edrychwch ar ein gwaith achos ni ein hunain—bydd pawb wedi gweld hyn—yr hyn nad yw’r cynllun gweithredu strategol wedi ei ddatrys ac nad yw’n ei ddatrys o hyd. Nid yw cleifion awtistig y mae eu hatgyfeiriadau ar gyfer salwch meddwl, boed yn gysylltiedig â’u hawtistiaeth ai peidio, yn cael eu symud ymlaen ar ôl i’w hanhwylder ar y sbectrwm awtistig ddod yn hysbys. Ai diffyg ymwybyddiaeth yw hynny, neu ddiffyg staff arbenigol? Plant yn aros am ddwy flynedd neu fwy am ddiagnosis ffurfiol, weithiau dros y cyfnod anodd o bontio rhwng yr ysgol gynradd a’r ysgol uwchradd—diffyg ymwybyddiaeth neu ddiffyg staff arbenigol? Gwnaeth un awdurdod lleol yn fy rhanbarth y fath lanast o’i gynllun lleol fel ei fod, un flwyddyn, ar ôl gwneud fawr ddim gyda’r arian a oedd wedi’i neilltuo, wedi rhoi’r cyfan fwy neu lai ar y funud olaf i elusen geisio gwneud rhywbeth ag ef—diffyg ymwybyddiaeth a diffyg staff arbenigol. Mae’r e-byst taer sy’n adlewyrchu hynny yn dal i ddod i mewn.

Nid oes unrhyw sicrwydd yn y cynllun ar ei newydd wedd y bydd codi ymwybyddiaeth a hyfforddiant yn cael ei wneud gan y rhai yn y sefyllfa orau i’w wneud, ac nid yw’n ei gwneud yn glir pwy sydd angen yr hyfforddiant hwnnw. Mae wedi bod yn braf clywed bod timau achub mynydd wedi gofyn am hyfforddiant, ond pam nad yw gyrwyr bysiau wedi gwneud? Efallai fod staff yr ysgol wedi cael hyfforddiant, ond ble mae’r derbynyddion gwesty a’r cynorthwywyr siop sy’n gofyn am hyfforddiant hwn? Fel sy’n ymddangos yn amlwg i mi yn awr wrth i mi edrych yn ôl ar fy ngyrfa flaenorol, ble mae’r cyfreithwyr sy’n gofyn am yr hyfforddiant hwn? Oherwydd, yn anffodus, nid yw pobl â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig yn byw mewn byd o wlân cotwm o wasanaethau cyhoeddus ymatebol, maent yn byw mewn byd go iawn nad yw bob amser yn gwneud synnwyr, lle mae anghenion yn mynd heb eu hateb, a lle mae pobl eraill yn anwadal, yn gamarweiniol ac weithiau’n anghywir.

Gyda chymaint o bwysau ariannol a mathau eraill o bwysau cyflenwi ar awdurdodau lleol a gwasanaethau iechyd, byddwn yn dal i fod yn siarad am ddiffyg y peth hwn a diffyg y peth arall oni bai ein bod yn sicrhau hawliau yn sail i’r holl fwriadau da hyn—hawliau gorfodadwy i bobl â chyflyrau ar y sbectrwm awtistig a’u gofalwyr, os oes ganddynt rai. Bydd yn dal i fod angen cynllunio unrhyw strwythurau, yn enwedig cynllunio’r gweithlu, ar sail tystiolaeth y data, ac nid wyf yn siŵr y gall cynlluniau strategol fynd i’r afael o ddifrif â chasglu data a diben hynny. Rwy’n gwingo wrth glywed yr awgrym y dylai cynghorau adrodd ar eu gwariant awtistiaeth sydd heb ei neilltuo bellach, oherwydd beth wnewch chi os nad yw’n fawr iawn a bod y canlyniadau’n wael, Weinidog? Arfogwch eich hun â phwerau statudol i gael yr holl sectorau i gyflawni eich blaenoriaethau ar gyfer pobl ag awtistiaeth: capasiti diagnostig, cyflenwi cymorth amserol a pherthnasol, a hyfforddiant trylwyr ac eang—[Torri ar draws.]—dwy eiliad yn unig, ie—i weithwyr proffesiynol allweddol a staff sy’n ymwneud â chwsmeriaid y bydd pawb ohonom yn eu cyfarfod yn ein bywydau bob dydd. Byddwch yn gyflym os gwelwch yn dda.

Diolch. Ie, iawn, yn gyflym iawn, rwy’n deall bod rhai awdurdodau lleol i’w gweld yn oedi cyn rhoi diagnosis o awtistiaeth, oherwydd pan fydd person yn cyrraedd 18 oed, nid ydynt bellach yn gyfrifol am y person hwnnw. ‘Does bosibl na allai Ddeddf osod terfynau amser i awdurdodau lleol gychwyn y broses o wneud diagnosis.

Wel, un o ddibenion Deddf awtistiaeth fyddai gwneud yn siŵr ei bod yn cynnwys pob oedran, fel bod oedran pontio o 16, 18, neu hyd yn oed 21 neu 25 mewn rhai achosion, yn amherthnasol. Mae hyn yn ymwneud ag unigolion, waeth pa mor hen ydynt, eu hawliau a’r hyn y dylent allu ei hawlio gan y gwasanaethau cyhoeddus a gweddill y gymdeithas.

Saith mlynedd yn ôl, ac mae hyn yn ôl yn 2009, ar ôl strategaeth ASD Cymru, Deddf Awtistiaeth 2009 oedd y ddeddf gyntaf ar gyfer anabledd penodol a basiwyd yn Lloegr. Nid oedd yn mynd yn ddigon pell, nid oedd yn cynnwys plant, ac nid oedd y canllawiau yn creu rôl i’r trydydd sector a chydgynhyrchu mewn gwirionedd. Ac os byddwch yn cyfarfod ag aelodau o ganghennau NAS lleol yn fy rhanbarth, byddwch yn cyfarfod ag arbenigwyr yn eu maes. Maent yn gwybod sut beth yw cymorth da i bobl ag awtistiaeth, eu gofalwyr a’r darparwyr gwasanaeth proffesiynol, felly pam y byddem yn gwastraffu’r cyfalaf cymdeithasol hwn?

Roedd y Ddeddf Awtistiaeth yn Fil meinciau cefn a ddaeth yn gyfraith ac yn ogystal â rhoi ein henwau yn y blwch yma i berwyl tebyg, mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw’n gyson arnoch chi, Lywodraeth Cymru, i gyflwyno eich Deddf awtistiaeth well eich hun. Ac er y byddwch efallai’n cyfeirio at Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) fel rheswm dros beidio â gwneud hynny, nid yw’r Ddeddf honno wedi gwella diagnosis ac ni fydd yn cefnogi casglu data na hyfforddiant.

Mae’r Cynulliad hwn yn gytbwys. Os ydych yn gwrthod cyflwyno eich Deddf awtistiaeth hun, rydych yn wynebu’r tebygolrwydd o Fil meinciau cefn yn ystod y Cynulliad hwn, ac rwy’n cofio ymrwymiadau maniffesto’r pleidiau eraill. Bydd unrhyw un sy’n tynnu’n ôl rhag yr ymrwymiadau maniffesto hynny yn bradychu 36,000 o deuluoedd yng Nghymru, felly rwy’n gofyn i chi feddwl yn ofalus iawn am hynny. A fyddech chi’n ddigon dewr i ddefnyddio’r chwip ar Aelodau Llafur i wrthod Bil awtistiaeth Aelod Cynulliad? A fyddwch yn gwrthod y Bil yn syml am fod cyflyrau eraill y gellid deddfu arnynt hefyd yn yr un modd? Neu a fyddwch yn Llywodraeth ddoeth a cheisio consensws trawsbleidiol ar eich Bil eich hun?

Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl yma fel cadeirydd cyntaf un o’r grwpiau amlbleidiol cyntaf yn y Cynulliad hwn nôl yn y flwyddyn 2000, a grŵp amlbleidiol ar awtistiaeth oedd hwnnw. Roedd yna ddiffyg gwasanaethau nôl yn 1999 ac rydym yn cael yr un dadleuon nawr. Nid oes yna ddim byd wedi newid. Rwy’n darllen cynnig y Torïaid yn fan hyn, sy’n cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru

‘Yn cydnabod bod angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno bil awtistiaeth (Cymru) yn ystod tymor y Pumed Cynulliad.’

Rwyf yn cytuno â hynny. Rwy’n cytuno â hynny ar ôl bod yn feddyg am 32 o flynyddoedd yn Abertawe, ar ôl bod yn un o’r Aelodau cyntaf yn y Cynulliad yma. Rydym wedi bod yn cael y dadleuon yma ynglŷn ag awtistiaeth, gwasanaethau, a diffyg gwasanaethau ers cychwyn cyntaf y Cynulliad yma. Rydym wedi cael cynllun, rydym wedi cael plan, rydym wedi cael strategaeth ac rydym wedi cael cyfarfodydd â phawb. Rwyf yn dal i gyfarfod â chleifion, efallai y byddwch yn ymwybodol—efallai nad wyf wedi sôn yn ddigon clir fy mod yn dal i fod yn feddyg teulu y dyddiau yma. Rwy’n dal i gyfarfod â chleifion gydag awtistiaeth—. Hefin.

Dim ond pwynt—wyddoch chi, rydych yn dweud nad yw pethau wedi newid ers 1999, ond a fyddech yn cydnabod y gallai’r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a gynlluniwyd yng Nghymru, a aned yng Nghymru ac a gyflwynwyd yng Nghymru yn gallu cael yr effaith honno? A fyddech yn derbyn hynny?

Nid oes tystiolaeth i dderbyn hynny ar hyn o bryd, iawn, Hefin. A byddaf yn datblygu’r dadleuon, gobeithio, a fydd yn helpu eraill i weld hynny.

Because, essentially, the problem is when a patient and a family come to me and they believe that their child has autism, or even that an adult has autism—there have been huge delays in diagnosis of autism over the years. Sometimes, we don’t get the diagnosis right until people are adults, and that’s why it’s not appropriate to have it under the additional learning needs legislation, because adults also need diagnosis.

There is new legislation that has been brought forward, but the system is extremely complex. It’s not just a matter for social services and care services, it’s an issue of education, it’s an issue in the health service, and it’s an issue for the voluntary sector, too. It does need huge co-ordination, and that co-ordination doesn’t happen most of the time. Because you get diagnosis within the health service, very often after lengthy delays and various specialists are involved. It will sometimes take years to get that diagnosis. The provision is sometimes outwith the health sector—in education, with social services, and occasionally better provision is actually available in the voluntary sector. There is wonderful work being done in the voluntary sector that we couldn’t do without. The provision is poor, and we’re failing our families given this complex diagnosis. The diagnosis is complex, the behaviours of the individual with autism are complex and difficult to understand on occasion, and it’s difficult to treat these people and there is never enough support available.

I’ve been preaching about this in this place for almost 17 years, with that brief unfortunate period of five years when I wasn’t here and I was actually dealing with people with autism on a full-time basis. The situation hasn’t changed. Something needs to change, because we are still talking about strategies, plans, provision here, provision elsewhere, but at the end of the day, nothing has changed. That is why I support the need for specific legislation. These people have been waiting for years—as a rule, suffering, with very little or no support, because there aren’t enough professionals working on the ground to support them as families. It’s time to acknowledge that. We here can change things and that’s why we went into politics and that’s why we are politicians. We can legislate and we need to use that ability today. Thank you.

Fel y dywedwyd eisoes gan Mark Isherwood, mae awtistiaeth yn anabledd gydol oes sy’n effeithio ar y modd y mae pobl yn gweld y byd ac yn rhyngweithio ag eraill. Fel fy nghyd-Aelod o Gaerffili, deuthum ar draws sawl unigolyn yn ystod fy amser yn y byd addysg.

Fel y rhan fwyaf o’r Aelodau a glywsom ar draws y Siambr y prynhawn yma, rwyf wedi cael nifer o sylwadau gan deuluoedd sydd â phlant neu frodyr a chwiorydd yn byw gydag ASD, ac mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru a phob corff cyhoeddus yn cefnogi’r teuluoedd hyn sydd, o ddydd i ddydd, yn wynebu llawer o heriau y maent yn mynd i’r afael â hwy hyd eithaf eu gallu er mwyn eu teuluoedd.

Mae’r teuluoedd sydd wedi dod i fy ngweld wedi dweud wrthyf am eu dicter a’u rhwystredigaeth wrth orfod cymell, dadlau a mynnu cymorth i’w hanwyliaid, er mwyn cael y gefnogaeth a’r gofal angenrheidiol i helpu rhai sy’n byw ag ASD i symud ymlaen a gwella eu lles. Mae’r rhwystrau niferus a diangen sy’n rhaid iddynt eu goresgyn yn cynyddu’r pwysau a’r pryderon y maent yn eu profi ac yn peri oedi cyn cyflwyno gwasanaethau cymorth pan fo’u hangen, gan rwystro datblygiad lles eu plentyn. Mae’r rhwystrau hyn yn ymestyn o gael diagnosis i gael cymorth gydag addysg, bywyd y cartref neu’r gweithle.

Roedd strategaeth awtistiaeth Llywodraeth Cymru a gyhoeddwyd gyntaf yn 2008 yn enghraifft o Gymru’n arwain y ffordd yn y DU drwy sefydlu’r polisi hwn i gefnogi pobl ag ASD a’u teuluoedd. Cyflwyno gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd cenedlaethol ar gyfer pob oedran—eto, Cymru yn arwain yn y DU. Rhaid i ni sicrhau ein bod yn parhau’r ymrwymiad hwn, fel bod ein plant a’n pobl ifanc yng Nghymru yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd, ac ni ddylai eu teuluoedd orfod brwydro dros eu hawliau sylfaenol.

Ym mis Mai 2015, cawsom gynllun dros dro ar gyfer 2015-16, a oedd yn cynnwys camau ar gyfer mynd i’r afael ag oedi cyn cael diagnosis a gwella llwybrau diagnostig ASD. Profiad y teuluoedd yn fy etholaeth yw nad ydynt yn gweld yr amseroedd aros hyn yn lleihau ac maent yn wynebu brwydr yn erbyn diagnosis wyth mis ar gyfer eu plant. Mae hyn nid yn unig yn effeithio ar yr angen brys am gymorth addysgol a chymorth i deuluoedd, ond lles yr unigolyn sy’n byw ag ASD a’u teuluoedd yn y tymor hir hefyd. Y llynedd, rhyddhaodd ASDinfoWales ffigurau sy’n dangos bod 64 y cant o deuluoedd pobl wedi cael problemau gyda chael atgyfeiriad cyntaf; bu 70 y cant yn aros mwy na chwe mis; a 47 y cant yn aros mwy na 12 mis. Yn ychwanegol at hynny, roedd 44 y cant o’r rhai a holwyd yn graddio’r broses asesu yn ‘wael’ a ‘gwael iawn’. Byddwn yn gobeithio y byddai’r Gweinidog yn cytuno nad yw hyn yn dderbyniol ac mae’n rhaid i ni wneud yn well.

Mae’n hanfodol ein bod yn sicrhau bod y strategaeth awtistiaeth yn cael ei darparu’n gyson gan awdurdodau lleol a byrddau iechyd a’i bod yn darparu’r gwasanaethau a’r cymorth gorau posibl i bobl sy’n byw gydag ASD; ein bod yn adolygu’r meini prawf ar gyfer atgyfeirio plant i gael diagnosis, fel nad yw bob amser yn dod gan yr awdurdod addysg, gallai ddod o lwybrau eraill, a’n bod yn hwyluso’r llwybr y maent yn ei ddilyn; a bod yr awdurdodau addysg yn edrych y tu hwnt i’w hymrwymiadau i ystyried nid yn unig addysg, ond holl ddyfodol lles y plentyn sy’n byw ag ASD, ac mae hynny’n cynnwys yr effaith ar eu bywydau y tu hwnt i addysg.

Yn ystod toriad yr haf, cyfarfûm ag uwch gynrychiolydd o Gwm Taf sy’n gyfrifol am CAMHS yn fy ardal i drafod yr oedi cyn cael diagnosis a wynebir gan nifer o deuluoedd. Roedd yn amlwg fod newid wedi digwydd yn yr asesiadau, ond roedd yr ôl-groniad yn heriol. Roeddent o’r farn y gall y ddeddfwriaeth bresennol, gan gynnwys Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, gyflwyno’r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer darparu gwasanaeth ASD. O ganlyniad, cyfarfûm â chomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol a gofynnais iddi edrych ar rwymedigaethau pob corff cyhoeddus o ran y ddarpariaeth ASD fel rhan o’i rôl o dan y Ddeddf honno.

Yn y Pedwerydd Cynulliad, cyflwynwyd Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 gennym. Gwn fod Mark Isherwood wedi nodi nad yw’n credu bod y Ddeddf yn gwneud hynny—ond mae hi’n darparu eglurder ar nodi anghenion unigolyn, y cymorth y dylent ei gael ac mae’n rhoi mwy o reolaeth dros y gwasanaethau a dderbynnir. Mae hefyd yn rhoi hawliau newydd i gymorth i ofalwyr—rhywbeth y mae teuluoedd yn aml yn ei golli; ysgogiad arall a allai helpu sydd eisoes yn ei le, o bosibl. Rydym hefyd yn aros am y ddeddf anghenion dysgu ychwanegol, ac rwy’n gwybod bod Dai Lloyd wedi nodi efallai nad yw hynny’n wir, ond rydym eto i’w gweld yn cael ei chyhoeddi, ac rydym eto i weld ei goblygiadau. Gallai fod yn ysgogiad arall—o bosibl.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Rwy’n gwerthfawrogi’r ffaith eich bod yn derbyn yr ymyriad. Hoffwn wneud y pwynt y gall person gydag anghenion dysgu ychwanegol yn hawdd wella drwy gydol eu bywyd, a gadael yr ysgol yn y pen draw heb yr angen hwnnw. Mae person ag awtistiaeth â chyflwr sy’n annhebygol iawn o newid, a dyna pam y mae angen Deddf a fydd yn edrych arnynt o’r dechrau i’r diwedd.

Rwy’n derbyn yn llwyr nad yw awtistiaeth yn rhywbeth a fydd yn newid; bydd yno ar hyd eu hoes, ond yr hyn rwyf newydd ei nodi yw bod yna bosibilrwydd o edrych i weld a all y Bil helpu mewn gwirionedd ai peidio. At hynny roeddwn yn cyfeirio—[Torri ar draws.] At hynny roeddwn yn cyfeirio.

Weinidog, fel fy nghyd-Aelod o Gaerffili, rwy’n gobeithio y byddwch yn gweithio gyda rhanddeiliaid, yn gwerthuso’r ysgogiadau deddfwriaethol hyn ac yna’n asesu eu heffaith ar ddarparu gwasanaethau i’r rhai sy’n byw gydag ASD, yn blant ac oedolion. Os nad ydynt, fel fy nghyd-Aelod o Gaerffili, byddwn yn gobeithio y byddech yn sicrhau mewn gwirionedd fod y rhwystrau a brofir ac, rwy’n meddwl, y gwasanaeth nad yw’n cael ei ddarparu, ac y byddwch yn cyflwyno Bil i’r Siambr o fewn y cyfnod hwn o bum mlynedd a fydd yn gwneud hynny mewn gwirionedd. Mae’n rhaid i ormod o deuluoedd oresgyn rhwystr ar ôl rhwystr ar ôl rhwystr, ac yn eu geiriau hwy, ymladd am bob elfen o gefnogaeth i’w plant i gael diagnosis. Ni ddylent orfod—

Gorffennwch, os gwelwch yn dda.

Dwy frawddeg, a byddaf wedi gorffen. Dylent gael y sicrwydd y bydd eu plentyn yn derbyn y gwasanaethau sydd eu hangen heb ymladd ag unrhyw awdurdod, boed yn gyngor neu’n awdurdod iechyd. Maent am i’w plant gael yr hyn rydym ei eisiau i’n plant ni; gadewch i ni eu helpu i gyflawni hyn.

Diolch yn fawr i’r bobl hynny sydd eisoes wedi siarad yn y ddadl hon, yn enwedig Mark Isherwood, wrth gwrs, sydd wedi bod yn cenhadu ar y mater hwn ers blynyddoedd lawer, ac wedi cyflawni rôl ragorol fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar awtistiaeth.

Rhaid i mi ddweud, rwy’n synnu braidd ynglŷn â safbwynt y Blaid Lafur ar hyn. Cyflwynwyd y ddadl mewn ysbryd o ewyllys da, gan ddisgwyl cefnogaeth yr holl bleidiau. Cafwyd llawer o gonsensws ar faterion yn ymwneud ag awtistiaeth yn y gorffennol ac yn wir, cefnogodd y blaid hon ddatblygiad y strategaeth bresennol a gyflwynwyd i’r Cynulliad yn 2008. Ond mae’n gwbl glir nad yw’r strategaeth yn cyflawni’r hyn roeddem i gyd yn disgwyl iddi ei gyflawni a bod pobl, yn anffodus, yn cael cam. Nid wyf eisiau parhau i oedi a gohirio, fel y mae’n ymddangos bod y Blaid Lafur eisiau gwneud, a dweud, ‘Gadewch i ni aros i weld beth fydd yn digwydd gyda hyn, gadewch i ni aros i weld beth fydd yn digwydd gyda hynny,’ pan fo’n gwbl glir nad yw’r systemau presennol yng Nghymru yn addas at y diben ac nad ydynt yn gweithio—

David Rees a gododd—

Rwy’n hapus i dderbyn ymyriad.

Diolch i chi am dderbyn ymyriad. A yw’n deg dweud, ac rwy’n cydnabod eich sylwadau, ers i’r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant ddod i rym ym mis Ebrill mewn gwirionedd, nad ydym wedi cael cyfle i asesu’r dystiolaeth, a gwnaed sylwadau ar hyn o’r blaen, ynglŷn ag a yw’r Ddeddf honno mewn gwirionedd yn cyflawni’r nod roeddem am ei gyrraedd o dan yr amgylchiadau?

Roeddech chi a minnau’n aelodau o’r pwyllgor hwnnw, a edrychai ar y Ddeddf honno. Rwy’n gobeithio ac yn credu y bydd yn sicrhau gwelliannau yn fwy cyffredinol yn ein system gofal cymdeithasol, yn enwedig o ran annog a hyrwyddo gwaith gyda’r GIG. Ond nid yw’n mynd i ddatrys y broblem, sy’n rhychwantu nid yn unig y system gofal cymdeithasol a’r gwasanaeth iechyd gwladol, ond hefyd ein system addysg a rhannau eraill o’n gwasanaethau cyhoeddus yn ogystal. Dyna pam y mae angen deddfwriaeth benodol ar gyfer awtistiaeth, fel sydd ar gael bellach yn Lloegr. Yn wir, hoffwn pe baech i gyd yn gwrando ar eich cydweithiwr David Hanson AS, a oedd yng nghynhadledd awtistiaeth gogledd Cymru yr wythnos diwethaf, yn canu clodydd y ddeddfwriaeth yn Lloegr, sy’n gweithio, sy’n dechrau sicrhau gwelliannau dros y ffin. A dweud y gwir, os yw’n gweithio yno, gallwn ei gael i weithio yma yng Nghymru yn ogystal, a dyna beth rwyf am ei weld.

Nid ein gwasanaethau cyhoeddus yn unig sydd angen i ni eu cynnwys yn y gwaith o wella gwasanaethau awtistiaeth yma yng Nghymru, mae angen i ni gynnwys y trydydd sector hefyd. Mae gwaith rhagorol yn digwydd yn y trydydd sector, nid yn unig y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol, sy’n gwneud gwaith aruthrol, ond hefyd y sefydliadau llai hynny ar hyd a lled Cymru sy’n aml yn cynnwys unigolion sydd wedi profi’r system drostynt eu hunain neu sydd â phlant a wynebodd broblemau yn y system ac sydd wedi dod at ei gilydd. Maent yn aml yn wedi ffurfio sefydliadau ac elusennau bach sy’n rhoi eu cefnogaeth ac yn rhannu eu profiadau â’i gilydd, gan helpu pobl i lywio system gymhleth iawn os nad ydych erioed wedi cael profiad ohoni o’r blaen, a cheisio cael y cymorth i’w hanwyliaid.

Lee Waters a gododd—

Nid yw’n dderbyniol, yn yr oes sydd ohoni—fe gymeraf yr ymyriad mewn eiliad—fod gennym bobl ifanc ag awtistiaeth mewn unedau ymddygiadol oherwydd methiant i wneud diagnosis, yn hytrach nag mewn ysgolion prif ffrwd. Nid yw’n dderbyniol fod hynny’n digwydd, ac eto mae’n digwydd yng Nghymru hyd yn oed heddiw. Rwy’n fodlon cymryd yr ymyriad.

Diolch. Mae fy nheulu’n cael cymorth gan elusen fach sy’n gweithio gyda theuluoedd ag awtistiaeth. Rwy’n gwybod yn iawn am yr anhawster i lywio drwy’r system. Mae gennyf ffrindiau agos sydd wedi llywio drwy’r system gyda rhwystredigaeth enfawr. Nid yw’r system bresennol yn ddigon da. Nid oes neb yma yn anghytuno â hynny; rydym yn gweithio i’w gwella. Ond atebwch fy nghwestiwn i Mark Isherwood: pam rydym yn blaenoriaethu un cyflwr niwrolegol dros un arall, pan fo’r problemau y maent yn eu hwynebu yn gyffredin ac angen sylw?

Y realiti yw nad yw pob sefydliad yn gofyn am ddeddfwriaeth benodol. Dyma un sy’n croesi nifer o rwystrau. Rwyf wedi dweud eisoes: gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, iawn, gadewch i ni gael y byrddau iechyd yn gweithio gydag adrannau gwasanaethau cymdeithasol. Ond beth am ein system addysg? Nid yw’n cwmpasu’r holl wasanaethau cyhoeddus sydd angen eu cynnwys.

Rwyf am ddefnyddio’r ychydig eiliadau sy’n weddill i siarad am sefydliad rhagorol yn fy etholaeth, sy’n cefnogi pobl, nid yn unig yng Ngorllewin Clwyd, ond ledled gogledd Cymru: Createasmile. Roedd yn un o’r sefydliadau hynny a sefydlwyd o dan yr union amgylchiadau a ddisgrifiais yn gynharach. Cafodd ei sefydlu gan Eddie a Sharon Bateman, dau berson lleol ym Mae Cinmel a oedd yn cael trafferth cael mynediad at wasanaethau i’w plant. Yn awr, o ganlyniad i’r elusen honno, mae dwsinau o bobl wedi gallu cael y cymorth roeddent ei angen. Ond ni ddylai fod yn fater o’r corff hwnnw’n gorfod darparu’r cymorth. Mae ein system yng Nghymru, ein system addysg, ein system iechyd ac yn wir, ein hawdurdodau lleol, angen gweithio gyda’i gilydd yn fwy cyson. Mae angen i ni gael y diagnosisau hyn yn llawer iawn cynharach, ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn rhoi’r cychwyn a’r cyfle gorau mewn bywyd i’r bobl ifanc hyn yn arbennig, yn ogystal â phobl hŷn sydd ag awtistiaeth. Nid ydynt yn cael hynny ar hyn o bryd, a dyna pam y mae angen i ni ddeddfu.

Agorodd Mark Isherwood y ddadl gydag achos cryf a chynhwysfawr dros y Bil hwn, ac rwyf wedi fy synnu gan rai o’r ymyriadau gan Aelodau Cynulliad Llafur. Rwy’n credu fy mod yn iawn yn dweud fy mod wedi cyfarfod â Lee Waters am y tro cyntaf mewn hustyngau yn Llanelli a drefnwyd gan y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol. Rwy’n gwybod ei fod, wrth gwrs, yn berson dyngarol iawn. Y cyfan y byddwn yn ei ddweud wrtho yw: peidiwch â gwneud y gorau yn elyn i’r da. Mae angen gweithredu yn awr. Rydym wedi bod yn siarad ers llawer gormod o amser. Gadewch i ni roi rhywfaint o gig a gwaed ar y dadleuon deallusol a gyflwynwyd heddiw gan bob plaid.

Mae gan etholwraig a ysgrifennodd ataf ddau o blant ag awtistiaeth. Mae hi’n dweud bod y daith drwy’r systemau amrywiol sydd ar waith wedi bod yn wahanol iawn er gwaethaf y ffaith eu bod ill dau ar y sbectrwm awtistig. Mae hi’n dweud:

Cafodd fy mab ddiagnosis yn weddol gynnar mewn bywyd, yn fuan ar ôl ei drydydd pen-blwydd. Cafodd ddatganiad a dyfarnwyd gweithiwr cymorth iddo am ddwy awr a hanner yr wythnos, a oedd yn cynyddu i bedair awr dros y gwyliau. Cawsom 24 diwrnod o gymorth seibiant y flwyddyn, ar ôl brwydr aruthrol, ond ar adeg a oedd yn gyfleus i’r darparwr gwasanaeth, nid i ni fel teulu. Ni chafodd fy merch ei diagnosis nes yn ddiweddarach iawn yn ei bywyd, pan oedd yn saith a hanner. Bu’n rhaid i mi fynd â’r awdurdod lleol i dribiwnlys cyn iddynt gynnal asesiad statudol o’i hanghenion addysgol, er ei bod erbyn hynny wedi cael diagnosis o syndrom Asperger. Dilynwyd hynny hefyd gan frwydr dros ddarpariaeth gweithiwr cymorth, ac yn y diwedd dyfarnwyd dwy awr yr wythnos iddi, heb unrhyw gynnydd ar adeg gwyliau. Brwydr arall, a chafodd ei gynyddu yn y pen draw i ddwy awr a hanner. Er fy mod wedi gofyn sawl gwaith, ni ddyfarnwyd unrhyw nosweithiau cymorth seibiant i fy merch erioed. Ar hyn o bryd, rwy’n aros am asesiad gofalwr, ond mae hwnnw 12 mis yn hwyr. Rwyf hefyd yn aros i gael gwybod a fyddwn yn cael mynychu sesiynau therapi teuluol am fod fy merch wedi datgelu’n ddiweddar nad yw’n teimlo fel gwryw na benyw ac felly byddai’n well ganddi pe bai pawb yn cyfeirio ati mewn modd niwtral o ran rhywedd. Mae hyn wedi arwain at nifer o byliau o hunan-niweidio, gan gynnwys taro ei phen, brathu ei breichiau a chrafu ei hwyneb. Diolch byth, hyd yn hyn, nid oes unrhyw ddigwyddiadau torri wedi bod, ac rwy’n mawr obeithio na fydd byth. Mae pobl yn sôn am loteri cod post o ran pa wasanaethau sydd ar gael, ond mae yna hefyd loteri diagnosis ar waith. Mae arnom angen y Ddeddf hon i roi trefn ar fater awtistiaeth yng Nghymru.

Mae gennyf etholwraig arall sydd hefyd wedi ysgrifennu ataf mewn ffordd emosiynol iawn, ond dyma yw ei bywyd bob dydd. Nid wyf am ddarllen y llythyr i gyd. Wrth siarad am ei mab, mae’n dweud:

Mae wedi mynychu uned anghenion dysgu ychwanegol yn ei ysgol ers dros ddwy flynedd, gan fynychu yn y bore a mynychu dosbarth prif ffrwd yn y prynhawn. Mae hyn yn sicrhau ei fod yn cael cymorth i ganolbwyntio ar wersi ac nad yw eraill yn tynnu ei sylw ef nac yntau’n tynnu sylw eraill, a’i fod hefyd yn integreiddio i’r dosbarth ac yn cymysgu gyda’i gyfoedion.

Mae hi’n dweud:

Cefais wybod ddoe, heb drafodaeth gyda’i rieni, ei fod bellach yn mynychu’r uned drwy’r dydd, ac rwy’n aros am eglurhad am hyn. Er y bydd yn sicr yn gwella ei sylw, rwy’n poeni ei fod yn colli’r cyfle i gymysgu gyda’i gyd-ddisgyblion. Nid yw wedi cael diagnosis ar hyn o bryd. Mae’r bwrdd iechyd o’r farn ei fod yn gwneud cyswllt llygad da a’i fod yn gymdeithasol. Dau farciwr yn unig yw’r rhain mewn sbectrwm eang iawn. Pam y dylai fy machgen ddioddef heb y dulliau cywir i’w helpu? Rwy’n poeni gan ei fod bellach ym mlwyddyn 4 nad oes llawer o amser nes y bydd yn dechrau yn yr ysgol gyfun. Gyda diffyg cydgysylltiad ymddangosiadol rhwng yr adran addysg a’r adran iechyd, ynghyd â diffyg dealltwriaeth amlwg o’r cyflwr, faint o blant sy’n mynd i gael cam a gorfod byw bywyd lle nad ydynt yn gallu cyflawni eu potensial llawn? Efallai na fydd yn tyfu fyny i reoli’r byd, ond ef yw fy myd i, ac ni ddylai unrhyw beth ei rwystro rhag estyn am y sêr.

Mae’n dweud,

Nid oes llais gan lawer o unigolion sydd ag awtistiaeth neu mae rhwystrau yn eu ffordd sy’n atal y llais hwnnw rhag cael ei glywed. Os gwelwch yn dda, sefwch drostynt a sicrhau eich bod yn cael eich clywed. Byddwch yn llais iddynt; llais y dyfodol.

Dyna’r cyfle sydd gennym heddiw ac ydw, rwy’n deall y dadleuon deallusol rydym wedi eu clywed gan Aelodau Cynulliad Llafur, ond yr hyn rydym ei angen yw gweithredu. Mae angen i ni weithredu ar hyn yn awr, nid treulio 20 mlynedd arall yn siarad am y posibilrwydd o wella’r hyn a gyflwynir heddiw. Os credwch fod gennych ffordd well, yna cyflwynwch honno. Os nad oes gennych ffordd well, yna gadewch i ni bleidleisio dros y Bil hwn.

Diolch yn fawr iawn. Bethan Jenkins.

Diolch yn fawr, ac rwy’n falch o gyfrannu at y ddadl hon, gan fod llawer o fy etholwyr yma heddiw. Mae’r diwrnod y mae lluniau ysgol yn dod adref yn uchafbwynt blynyddol i bob rhiant—fel y gallwch ddychmygu, rwy’n siŵr—sy’n eu rhannu gyda balchder i’w teulu fel y gall pawb gymharu’r plant â sut roeddent flwyddyn yn ôl a sylwi cymaint y maent wedi tyfu. Felly, dychmygwch lun eich plant yn dod adref gyda nodyn ‘post-it’ arno’n dweud ‘ASD’, sy’n golygu anhwylderau ar y sbectrwm awtistig. Nid oes dim o’i le ar y lluniau; dau blentyn hardd yn gwenu ar gyfer y camera, ond gyda label wedi’i gysylltu wrtho sy’n dweud bod eich ysgol yn gweld eich plant fel ‘dioddefwyr’ awtistiaeth, nid athletwyr addawol, egin arlunwyr, mathemategwyr talentog, ond plant ag awtistiaeth. Dychmygwch nad dyna oedd y tro cyntaf i hyn ddigwydd. Mewn gwirionedd, dyna’r trydydd tro, a digwyddodd i un o fy etholwyr ym Mhort Talbot wythnos yn ôl.

Mae angen i ni gychwyn o’r math hwn o brofiad, a’r sylweddoliad y gall hyd yn oed ein hysgolion fynd ati’n ddidaro i stigmateiddio’r plant y maent i fod i’w haddysgu, yna mae angen i’r Cynulliad hwn gymryd yr awenau a newid agweddau cymdeithas fel bod pobl ag awtistiaeth yn cael eu gweld yn yr un ffordd gymhleth ag y mae pawb ohonom yn gweld ein gilydd. Cyn ac ers i’r ddadl hon gael ei chyflwyno, cefais negeseuon e-bost, ac rwyf hefyd wedi cyfarfod â phobl a ddaeth i fy swyddfa’n crio am eu sefyllfaoedd. Yn ystod yr etholiad—bydd Julie James yn cofio hyn gan ei bod ar y panel gyda mi—dywedodd un fenyw yn ystod y ddadl honno—a bydd hyn bob amser yn aros gyda mi—’rwyf o dan fwy o straen yn ymladd y system nag wyf fi yn delio gyda fy mab a’i broblemau bob diwrnod o’r wythnos.’ Mewn e-bost a gefais gan rywun arall, mae’n dweud:

Ar ôl cael diagnosis yn bedair blwydd oed, dywedwyd wrthyf nad oedd posibl gwneud dim ynglŷn ag awtistiaeth. Mae hwn yn gelwydd creulon. Nid oes gwellhad, ond mae yna lawer o therapïau sy’n cael eu hanwybyddu gan wasanaethau prif ffrwd.

Dywedodd un arall, ac rwy’n dyfynnu:

Roedd ein mab yn saith. Fe wnaethom gysylltu â’n meddyg teulu, gan ein bod yn bryderus y gallai fod ar y sbectrwm. Cawsom yr ymateb, "A ydych yn sicr nad yw ond yn shit bach? Mae llawer o blant yn shits bach." Yn amlwg, gadawsom y cyfarfod hwnnw wedi ein synnu.

Mae un arall yn dweud:

Roedd ein rheolwr practis yn tybio nad oedd ond ychydig iawn o gleifion awtistig. Mewn gwirionedd, mae yna nifer debyg i nifer y cleifion dementia, ac roedd gwybodaeth am ddementia wedi’i blastro dros waliau’r ystafelloedd aros.

Yn olaf:

Rydym am iddo wireddu ei freuddwyd o fod yn yrrwr trên, ond mae cymorth i blant ag awtistiaeth yn anghyson ar y gorau. Ni ddylai ein profiad ni fod yn norm, a dyna yw ar hyn o bryd. Mae ein mab eisiau gweithio pan fydd yn oedolyn. Heb gymorth yn awr, ofnwn na fydd yn gallu gwneud hynny.

Canfu ymchwil gan y Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth mai dau blentyn yn unig o bob pump sy’n cael yr holl gymorth a amlinellwyd yn eu datganiad. Felly, dylai unrhyw ddeddfwriaeth geisio mynd i’r afael â’r broblem hon hefyd. Mae Bil anghenion dysgu ychwanegol ar y ffordd, ond mae Plaid Cymru’n credu y gallai hwn fod yn brin o’r hyn sydd ei angen am nad yw’n cynnig fawr ddim cymorth, os o gwbl, i oedolion ag awtistiaeth ac nid yw’n gwahaniaethu rhwng plant â syndrom Asperger, sy’n aml yn cyflawni llawer yn academaidd, ac eraill ar y sbectrwm awtistig. Mae Plaid Cymru’n credu y dylai unrhyw ddeddfwriaeth newydd ddiogelu a hyrwyddo hawliau pobl awtistig yng Nghymru, eu teuluoedd a’u gofalwyr. Felly, byddwn yn cefnogi’r cynnig hwn, fel ffordd o atgoffa Llywodraeth Cymru o’n hymrwymiad maniffesto i ddeddfu yn y maes hwn, a byddwn yn dweud bod rhaid i hynny ddod ar ffurf Bil.

Mae Lee Waters wedi gwneud llawer o ymyriadau yma heddiw, a’r hyn yr hoffwn ei ddweud wrtho yw y gallai hyn fod yn batrwm, yn dempled, ar gyfer cyflyrau eraill. Nid oes angen ei gyfyngu i awtistiaeth. Mae gennym y pwerau yma yng Nghymru i sicrhau bod deddfu’n gweithio. Os nad yw strategaethau’n cyflawni ar gyfer y bobl sydd eu hangen, mae’n ddyletswydd arnom i edrych a gweld sut y gallwn wneud y sefyllfa honno’n well iddynt ar lawr gwlad. Os oes gennym ddeddfwriaeth statudol a fydd yn dwyn pobl i gyfrif, yna bydd yn rhaid iddynt weithredu a bydd yn rhaid i ni eu dwyn i gyfrif. Felly, os gwelwch yn dda, peidiwch â’i ddiystyru yn awr cyn i ni gyrraedd y pwynt hwnnw yn y drafodaeth hyd yn oed. Fe gymeraf ymyriad.

Os felly, faint o gyflyrau eraill y bwriadwch gyflwyno deddfwriaeth ar eu cyfer?

Fel y dywedais, gallwn edrych ar gyflyrau eraill yn nes ymlaen. O ddifrif, nid wyf yn credu y dylem ei ddiystyru oherwydd bod cyflyrau eraill y byddai angen deddfu ar eu cyfer o bosibl. Roeddwn yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg pan dynnwyd yr adran anghenion dysgu ychwanegol o’r ddeddfwriaeth benodol honno, ac nid oedd ond yn ymdrin â phobl yn y system addysg. Mae awtistiaeth yn ddadl ehangach o lawer nag addysg yn unig, ac felly dyna pam y byddaf fi ac eraill ar yr ochr hon i’r meinciau yn cefnogi’r cynnig hwn heddiw.

Ac yn fyr iawn, Neil McEvoy.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Byddaf yn gryno iawn, a diolch i chi am adael i mi siarad. Rwyf wedi gweithio fel athro, a bûm yn gweithio fel athro am 23 blynedd. Felly, rwyf wedi gwneud y gwaith yn y rheng flaen, ac yn fwy diweddar bûm yn dysgu llawer iawn o blant â’r cyflwr hwn a oedd wedi cael cam gan y system. Gwelais rwystredigaethau teuluoedd, gwelais a phrofais pa mor wael y cafodd y plant hyn eu trin, ac mae angen Deddf. Yr hyn a ddywedaf yw, os nad yw’r bleidlais hon yn unfrydol, mae yna Aelodau yn y Siambr hon y dylai fod cywilydd arnynt.

Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Rebecca Evans.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o gael y cyfle hwn heddiw i amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella bywydau plant ac oedolion sydd ag awtistiaeth a’u teuluoedd yng Nghymru. Ond cyn i mi wneud hynny, ar nodyn personol, rwyf am atgoffa’r Aelodau fy mod yn arfer gweithio yn y sector awtistiaeth cyn i mi ddod i fyd gwleidyddiaeth, felly rwy’n deall y problemau y mae pobl ag awtistiaeth, a’u teuluoedd, yn eu hwynebu, ac rwyf wedi gweithio’n agos gyda phobl sydd ag awtistiaeth ers blynyddoedd. Felly, os gwelwch yn dda, credwch fod lles pobl yr effeithir arnynt gan awtistiaeth yn agos at ein calonnau. Sut yr awn i’r afael â’r anghenion hynny yw’r mater y byddwn yn ei drafod.

Rydym wedi sefydlu ysgogiadau deddfwriaethol ac ysgogiadau polisi newydd er mwyn torri tir newydd a sicrhau datblygiadau gwirioneddol mewn perthynas â gwasanaethau a chymorth, ac mae’n rhaid i’r datblygiadau hyn gael amser a chyfle i weithio. Bydd Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn gweddnewid y ffordd rydym yn ateb anghenion yr holl bobl sydd ag anghenion gofal a chymorth, gan gynnwys pobl ag awtistiaeth a’u gofalwyr. Mae’n gosod yr unigolyn yn y canol o ran y penderfyniadau sy’n ymwneud â’u gofal a’u cymorth, ac mae’n rhoi pŵer iddynt ddiffinio’r canlyniadau y maent am eu cyflawni. Ei hamcan yw diwallu anghenion unigolion, nid eu diagnosis. Fodd bynnag, ym mis Ebrill eleni yn unig y daeth y Ddeddf i rym, ac rydym yn derbyn adborth cynnar ardderchog gan randdeiliaid ac unigolion ac ymarferwyr, ac mae angen i ni roi’r amser i’r Ddeddf honno ymsefydlu.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? A wnewch chi ymrwymo, os na fydd y Ddeddf honno wedi gweithio, i gyflwyno Deddf awtistiaeth?

Wel, dyna ble rydym yn anelu, Mike, yn ystod yr araith.

Felly, yn wir, mae’r Ddeddf hon yn rhoi ffocws arbennig ar awtistiaeth. Mae’n gosod dyletswydd ar y cyd i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol gyflawni’r asesiad o anghenion y boblogaeth ac i lunio adroddiad arno erbyn mis Mawrth 2017. Nodir awtistiaeth ac anableddau dysgu fel themâu craidd i’r gwaith hwnnw, a rhaid i’r asesiad nodi’r ystod a’r lefel o wasanaethau ataliol sydd eu hangen i ateb anghenion pobl ag awtistiaeth ac anableddau dysgu yn yr ardaloedd hynny. Gan aros gyda deddfwriaeth, rydym hefyd yn cyflwyno rhaglen uchelgeisiol ar gyfer trawsnewid anghenion dysgu ychwanegol. Mae disgwyl y bydd y Bil anghenion dysgu ychwanegol a’r tribiwnlys addysg sydd ar y gweill, ac sy’n ffurfio rhan o’r rhaglen ehangach hon, yn cael ei gyflwyno i’r Cynulliad cyn y Nadolig a bydd yn ystyried anghenion plant a phobl ifanc ar y sbectrwm awtistig. Bydd y rhaglen yn mynd i’r afael â materion allweddol y mae rhieni wedi eu dwyn i’n sylw, megis yr angen i ddysgwyr a’u rhieni fod yn y canol wrth wneud penderfyniadau ac yn y canol yn y broses gefnogi a chynllunio, a phwysigrwydd gweithwyr proffesiynol medrus a hyderus gyda rhagor o gydweithredu amlasiantaethol. Ond nid ydym yn aros i’r ddeddfwriaeth gyrraedd y llyfr statud cyn dechrau’r broses hon o drawsnewid. Mae’r gwaith yn mynd rhagddo’n dda eisoes ac mae’n cael effaith ar lawr gwlad.

O ran ein hysgogiadau polisi, ni oedd y wlad gyntaf i gyhoeddi strategaeth awtistiaeth yn 2008 ac rydym wedi ymgynghori’n ddiweddar ar y cynllun gweithredu drafft ar ei newydd wedd, sy’n mynd i’r afael â’r blaenoriaethau ar gyfer gweithredu a nodwyd gan randdeiliaid. Mae’r blaenoriaethau hyn yn cynnwys codi ymwybyddiaeth, gwella mynediad at ddiagnosis, mynd i’r afael ag anghenion nad ydynt wedi’u diwallu a ffocws newydd ar addysg a chyflogaeth gefnogol. Cafwyd 76 o ymatebion i’r ymgynghoriad ar y cynllun gweithredu, ac mae’r adborth a ddaeth i law yn dangos bod cefnogaeth eang i’n dull gweithredu. Byddaf yn cyhoeddi’r diweddariad o’r cynllun gweithredu ym mis Tachwedd gyda chynllun cyflawni i fonitro’i weithrediad ac i fesur y cynnydd rydym yn ei wneud.

Rydym eisoes yn rhoi camau ymarferol pwysig ar waith i gyflawni ein hymrwymiadau i wella bywydau pobl ag awtistiaeth. Ym mis Ebrill eleni, cychwynasom ar y broses o gyflwyno gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol newydd, ac mae’r gwasanaeth hwn yn drobwynt yn y ffordd y mae gofal a chymorth yn cael eu darparu i bobl ag awtistiaeth. Mae’n rhaid rhoi cyfle i’r gwasanaeth hwn ymsefydlu a chael effaith hefyd.

A wnaiff y Gweinidog ildio?

Gwnaf, wrth gwrs.

Rwy’n ddiolchgar i’r Gweinidog. Rwy’n ei chael hi’n anodd cysoni’r hyn y mae’n ei ddweud wrth y Siambr heddiw â’r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog wrthyf ar 28 Mehefin, pan ofynnais iddo’n benodol am Ddeddf awtistiaeth ac atebodd fod hynny, ac rwy’n dyfynnu:

‘[y]n cael ei ystyried ar hyn o bryd... ynglŷn â gweld ym mha ffordd y gallwn ni ddatblygu deddfwriaeth ar awtistiaeth, yn enwedig a oes yna fodd sicrhau bod y cynllun gweithredol yn cael ei gryfhau trwy ddod yn statudol yn y pen draw.’

Mae hi’n canolbwyntio ei gobeithion ar y cynllun gweithredu yn unig. Dywedodd y Prif Weinidog wrthyf eu bod yn edrych ar ddeddfwriaeth. Pam na allwch chi dderbyn y cynnig heddiw?

Nid oes gwahaniaeth rhwng yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog a’r hyn rwy’n ei ddweud wrthych heddiw. Y pwynt yw, a’r hyn rwy’n ei ddweud wrthych yw bod yn rhaid rhoi cyfle i’r ysgogiadau deddfwriaethol a’r ysgogiadau polisi rydym wedi eu rhoi ar waith ymsefydlu cyn y gallwn benderfynu a oes angen cyflwyno deddfwriaeth i lenwi unrhyw fylchau sy’n bodoli. Felly, heddiw, ni ofynnir i ni bleidleisio ynglŷn ag a yw anghenion pobl ag awtistiaeth yn agos at ein calonnau, ni ofynnir i ni bleidleisio ar ba fentrau rydym am eu cyflwyno i wella bywydau pobl ag awtistiaeth a’u teuluoedd; yr hyn y gofynnir i ni ei wneud yw clymu ein dwylo ac ymrwymo i ddeddfwriaeth yn y Cynulliad hwn, ac nid ydym wedi cyrraedd y pwynt hwnnw ar hyn o bryd, gan nad ydym yn gwybod eto pa effaith y bydd y mentrau hyn rydym wedi sôn amdanynt yn ei chael.

Cefnogir y gwasanaeth rwyf newydd ei ddisgrifio gan £6 miliwn o fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru dros dair blynedd a bydd yn cael ei ddarparu drwy ein byrddau partneriaeth rhanbarthol, a ffurfir o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, i sicrhau gwaith cydweithredol ac integredig ar draws byrddau iechyd, awdurdodau lleol a’r trydydd sector. Bydd y gwasanaeth yn sicrhau bod timau arbenigol newydd ym mhob rhanbarth, yn darparu diagnosis ar gyfer oedolion, cymorth yn y gymuned a chyngor a gwybodaeth ar gyfer oedolion ag awtistiaeth yn ogystal â’u rhieni a’u gofalwyr. Bydd y gwasanaeth hwn yn darparu hyfforddiant wedi’i deilwra ar gyfer grwpiau proffesiynol. Bydd cymorth ataliol ar gael ar gyfer oedolion ag awtistiaeth i’w helpu i aros yn annibynnol ac osgoi’r angen am gymorth mwy dwys.

Mae’r gwasanaeth hwn ar gyfer pobl o bob oed yn cefnogi’r gwelliannau rydym yn eu cyflawni ym maes diagnosis, triniaeth a gwasanaethau cymorth i blant drwy’r rhaglen ‘Law yn Llaw Dros Blant a Phobl Ifanc’, a gefnogir, unwaith eto, gan £2 filiwn o gyllid bob blwyddyn. Mae gan y rhaglen ffrwd waith benodol wedi’i neilltuo ar gyfer gwella cyflyrau niwroddatblygiadol, gyda byrddau iechyd yn gweithio gyda’i gilydd i ddatblygu a chytuno ar lwybr diagnostig lefel uchel cenedlaethol i sicrhau darpariaeth gyson ar gyfer pobl ifanc ag awtistiaeth ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd.

I gefnogi ein dull gweddnewidiol ym maes addysg ac mewn ymateb i adborth a gawsom gan rieni, rydym hefyd wedi datblygu adnoddau awtistiaeth newydd ar gyfer ysgolion. Yn gynharach eleni, lansiwyd y rhaglen Dysgu gydag Awtistiaeth ar gyfer ysgolion cynradd, adnodd a phecyn cymorth ar gyfer cymuned yr ysgol gyfan, gan gynnwys athrawon, staff cymorth a phlant. Mae’r rhaglen hon yn cynnwys gwobr archarwr awtistiaeth i’r disgyblion, sy’n eu gwobrwyo am eu hymwybyddiaeth o awtistiaeth. Mae’r rhaglen Dysgu gydag Awtistiaeth ar gyfer ysgolion cynradd bellach yn cael ei chyflwyno mewn ysgolion cynradd ledled Cymru, ac i adeiladu ar ei llwyddiant, mae rhaglenni ysgol tebyg wedi’u teilwra ar gyfer y blynyddoedd cynnar ac ysgolion uwchradd yn cael eu datblygu hefyd. Felly, fel y gwelwch, ar ddechrau’r tymor Cynulliad hwn, rydym yn dechrau ar bennod newydd yn natblygiad a darpariaeth cymorth i bobl ag awtistiaeth a’u teuluoedd a’u gofalwyr.

Bydd yr Aelodau’n ymwybodol ein bod wedi gwneud ymrwymiad ar gyfer y dyfodol i ystyried yr angen am ddeddfwriaeth awtistiaeth os bydd bylchau sylweddol yn y gwasanaethau a’r cymorth yn parhau yn y blynyddoedd i ddod, ac mai’r unig ffordd i fynd i’r afael â hwy fydd drwy ddeddfwriaeth newydd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Rwy’n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad. Pan ddywedwch ‘yn y blynyddoedd i ddod’, pa mor hir yw hynny?

Parhewch.

Yn sicr, hoffwn roi cyfle i’r ddeddfwriaeth a’r gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd ymsefydlu, gwasanaeth a ddaeth i rym mor ddiweddar â mis Ebrill eleni, fel rwy’n dweud. Ond rwy’n credu mai’r hyn sy’n bwysig iawn yw fy mod wedi cyfarfod yn ddiweddar â Chymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru ac wedi gofyn iddynt ddarllen drwy eu Bil drafft, sydd, rwy’n tybio, yr un peth â’ch Bil drafft chi, gyda fy swyddogion, gan nodi meysydd nad ydynt yn credu y gellir ymdrin â hwy eisoes drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 neu’r cyfeiriad polisi a ddisgrifiais i chi yn y ddadl heddiw, ac rwy’n edrych ymlaen at gael canlyniadau’r gwaith hwnnw er mwyn deall ble mae bylchau yn yr hyn y byddai eich Bil yn dymuno ei gyflawni o gymharu â’r ddeddfwriaeth a’r polisi sydd eisoes yn bodoli. Mae’r gwaith hwnnw gyda’r Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth ar y gweill ar hyn o bryd. Rwy’n credu, i gloi, fod angen rhoi amser yn awr i’r ddeddfwriaeth a’r polisïau newydd gyflawni eu hamcanion, amser iddynt ymsefydlu ac i ddangos eu heffaith, cyn y gallwn benderfynu a oes angen cyflwyno deddfwriaeth arall.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Angela Burns i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, rydym bob amser yn aros. Yn bwysicach, mae’r bobl hyn bob amser yn aros. Nid oes neb byth yn dod i eistedd yn y Siambr hon ar yr adeg hon o’r nos a gwrando arnom yn siarad am unrhyw beth. Ond mae’r bobl hyn wedi gwneud hynny oherwydd ei fod o ddifrif yn fater personol iddynt ac un sy’n agos at eu calonnau. A’r rheswm pam ein bod wedi cyflwyno’r cynnig hwn heddiw yw oherwydd ein bod yn credu ei fod yn hwb bach i’ch gwthio dros yr ochr, oherwydd fe wyddom eich bod yn ceisio gwneud pethau da iawn mewn perthynas ag anghenion dysgu ychwanegol. Gwyddom fod hyn ym maniffesto Plaid Cymru. Gwyddom ei fod ym maniffesto’r Democratiaid Rhyddfrydol, mae UKIP o’i blaid ac roedd ym maniffesto’r Ceidwadwyr Cymreig. Gwyddom fod y Gweinidog dros y ddeddfwriaeth anghenion dysgu ychwanegol wedi dweud, ac rwy’n dyfynnu,

‘Mae angen i ni sicrhau bod Deddf awtistiaeth yn ymddangos ar raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth nesaf, ac mae angen i ni sicrhau bod dannedd gan y ddeddfwriaeth honno a’i bod yn cyflawni ar gyfer pobl a theuluoedd ledled Cymru.’ 

Rwyf hefyd yn gwybod fod y Prif Weinidog wedi dweud, mewn ymateb i Andrew R.T. Davies,

‘mae’n rhywbeth yr ydym ni’n rhoi ystyriaeth ymarferol iddo. Nid wyf yn dweud y byddwn yn ailadrodd yr hyn a ddigwyddodd yn San Steffan. Rwy’n credu bod angen ei ystyried ar wahân i ddeddfwriaeth arall, ond, yn sicr, mae’n rhywbeth yr ydym ni’n barod i’w drafod gyda phleidiau eraill er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau sydd gennym ar gyfer awtistiaeth y gorau y gallant fod.’

Nid yw fy mhlaid wedi cael unrhyw drafodaethau o’r fath, na chynigion am drafodaethau o’r fath, i siarad ynglŷn â sut y gallwn wella gwasanaethau awtistiaeth ar gyfer pobl sydd â’r cyflwr yng Nghymru. Rydym wedi siarad am hyn ers cyhyd, a chredaf fod Suzy Davies wedi crisialu’r peth—pa bryd a beth yw’r amserlen? Ac os caf droi at Lee Waters am eiliad, oherwydd fe ofynnoch yr un cwestiwn dair gwaith. Rhoddodd Bethan ymateb da iawn i chi ac rwyf am ychwanegu ato: nid oes neb arall yn gofyn, ac mae maint y broblem gydag awtistiaeth yn aruthrol yma yng Nghymru. Mae’n broblem enfawr iawn. A gadewch i ni fod yn glir, fel y dywedodd Bethan, os gallwn gael rhywbeth sy’n gweithio ar gyfer awtistiaeth, bydd hwnnw o gymorth i bob cyflwr niwrolegol arall. Ac rwyf am gloi—oherwydd gwn mai ychydig iawn o amser sydd gennyf—gyda stori am ddau ddyn ifanc. Rwy’n adnabod y ddau ohonynt yn dda iawn. Ni all un ohonynt wneud paned o de heb orfod dilyn yr arwyddion sydd wedi’u gosod ar y cwpwrdd. Aeth y llall i’r brifysgol a chafodd radd dosbarth cyntaf, ond mae bellach yn gweithio’n rhan-amser mewn siop bwyd brys, oherwydd, cyn gynted ag y mae’n crybwyll y ffaith ei fod yn awtistig, mae pobl yn troi eu cefnau arno. Oherwydd yr hyn nad oes neb ohonom yn ei wneud, neb ohonom, na neb yn ein cymdeithas, yw gwerthfawrogi’r ffordd wahanol, arbennig, hudol, anhygoel y mae unigolyn awtistig yn edrych ar ein byd. Oherwydd, mawredd mawr, gellir edrych ar ein byd mewn llawer iawn o wahanol ffyrdd. Ac mae gennym gyfle i’w helpu, a charwn erfyn arnoch, Weinidog, i ailystyried hyn, ac rwy’n addo i chi, ac yn rhybuddio Llywodraeth Cymru, Ddirprwy Lywydd, y byddwn yma ymhen chwe mis, ymhen 12 mis ac ymhen 18 mis i sicrhau bod hyn yn digwydd yn y pen draw.

Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Diolch. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Cytunwyd y bydd y cyfnod pleidleisio yn digwydd cyn y ddadl fer. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, rwy’n bwriadu symud yn syth at y cyfnod pleidleisio. Iawn. Diolch.