Aberfan: 50 mlynedd yn ôl i heddiw, pentref pwll glo di-nod nad oedd fawr o neb y tu hwnt i’w orwelion ffisegol yn gwybod amdano, ond o fewn 48 awr daeth yn adnabyddus ledled y byd am y trychineb ofnadwy a lyncodd ysgol y pentref a sicrhau anfarwoldeb i’w enw. Malodd llithrad y domen gyrff 116 o blant a 28 o oedolion a malodd galon ein cenedl hefyd am gyfnod ac mae’n dal i gyffwrdd â chalonau cenedlaethau nad oedd wedi eu geni bryd hynny.

Cofiaf ddydd Gwener 21 Hydref, 1966 yn glir iawn. Roedd hi’n hanner tymor. Roedd fy rhieni, fy chwaer a minnau wedi croesi’r bont a oedd newydd gael ei hadeiladu dros yr Hafren i aros am ychydig ddyddiau gyda modryb ac ewythr fy nhad ger Caerfaddon. Yn y dyddiau hynny nid oedd yna newyddion teledu 24 awr, nid oedd yna ffonau symudol—nid oedd gan fy mherthnasau ffôn o gwbl. Clywsom y newyddion ar yr hyn a alwem y pryd hwnnw yn ‘wireless’. Roedd fy nhad yn brif beiriannydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol yng ngorllewin Cymru ac aeth i flwch ffôn coch y pentref i gael clywed drosto’i hun beth oedd yn digwydd. Daeth ein gwyliau i ben yn sydyn. Fe baciom ein bagiau ar unwaith, wrth iddo ruthro i helpu gyda’r gwaith achub.

Cefais fy magu mewn byd sydd wedi diflannu, o domenni glo ac offer weindio pen pwll. Mae Cymru wedi gweld llawer o drychinebau pyllau glo, a chollwyd hyd yn oed mwy o fywydau yn rhai ohonynt fel Senghennydd yn 1913 a Gresffordd yn 1934, ond roedd Aberfan yn rhywbeth arall. Roedd perygl yn endemig mewn pwll dwfn, ond roedd y trychineb hwn ar yr wyneb yn ymddangos yn aberth mwy byth o ddiniweidrwydd.

Wrth edrych yn ôl yn awr ar fyd y lluniau du a gwyn roeddem yn byw ynddo bryd hynny, yr hyn sy’n fy nharo fwyaf yw’r urddas ar wynebau’r galarwyr a thristwch stoicaidd, tawel eu galar. Heddiw fe gofiwn, nid yn unig y rhai a fu farw, ond y rhai a oroesodd: eu teuluoedd, eu ffrindiau a’u cymdogion.

‘Gwyn eu byd y rhai sy’n galaru: oherwydd cânt hwy eu cysuro.’