Hoffwn i ddiolch yn fawr iawn i’r pwyllgor am y gwaith manwl a chynhwysfawr y maen nhw wedi’i wneud ar Fil Cymru, ac yn arbennig i’r Cadeirydd am amlinellu mor glir, rydw i’n meddwl, y pryderon sydd gyda’r Bil, a beth sydd ymhlyg yn y Bil wrth fynd ymlaen, pe bai’r Bil heb gael ei wella yn y ffordd mae’r pwyllgor wedi ei hargymell.

Rydym ni wedi cael addewid, wrth gwrs, taw dyma fydd y Bil a fydd yn rhoi setliad cyfansoddiadol tymor hir i Gymru. Yn anffodus, am y rhesymau y mae Huw Irranca-Davies wedi’u hamlinellu, mae’r Bil yn brin iawn o gyflawni yr amcan hwnnw, a byddwn ni yn sicr yn wynebu pumed Bil datganoli ymhen fawr o dro.

Rwy’n credu bod y Bil yn estyn, ar un llaw, y cyfle—y cysyniad—o symud ymlaen gyda datganoli yn y syniad yma o bwerau a gedwir yn ôl, tra, ar yr un llaw, yn tagu gweithredoedd y Llywodraeth a gweithredoedd y Senedd yn y ffordd mae wedi cadw pwerau yn ôl ac wedi creu darlun cymysg, mwdlyd, lleidiog o’r hyn sydd yn gorwedd ym mha le.

Mae yna bethau positif yn y Bil. Mae’r ffaith bod y Cynulliad Cenedlaethol yn cael ei gydnabod fel sefydliad a fydd yn parhau yn hynod o bwysig ar gyfer ffordd aeddfed o drafod cyfansoddiad Prydain. Mae modd adeiladu ar hynny yn y ffordd mae’r Cadeirydd newydd ddechrau ei amlinellu, rydw i’n meddwl. Rydw i â diddordeb gweld bod yna ryw fath o brotocol seneddol yn cael ei sefydlu rhwng y lle hwn a’r Senedd yn San Steffan, lle rydym ni’n gallu gwneud y cyd-drafod roedd y Cadeirydd yn ei amlinellu. Gan ein bod ni nawr wedi ein sefydlu—unwaith y bydd y Bil yn troi’n Ddeddf—yn sefydliad parhaol, bydd modd adeiladu ar hynny.

Mae pethau positif eraill yn y Bil ynglŷn â newid ein prosesau mewnol ni. Fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, rydw i’n edrych ymlaen at y cyfle i ddatblygu prosesau cyllidol newydd, lle mae modd mynd â Deddf cyllid drwy’r Senedd hon a lle rydym ni’n gallu wir edrych ar y ffordd mae treth yn cael ei chodi yng Nghymru a rhoi hwnnw yn y cyd-destun o wariant. Mae hynny yn ei hunan yn aeddfedu’r lle hwn fel Senedd, ond yn aeddfedu Llywodraeth Cymru hefyd.

Ond—ac mae’n ‘ond’ sylweddol iawn—am y tro cyntaf, rŷm ni’n gweld Deddf datganoli sydd yn crafu yn ôl bwerau i San Steffan ac yn ôl i Lundain, ac mae hynny’n drist iawn. Yn gyntaf oll, pwerau sydd wedi cael eu cydnabod gan y Goruchaf Lys, yn enwedig, fel sydd wedi cael ei grybwyll, ym maes sector cyflogaeth amaeth—mae’r rheini’n cael eu tynnu’n ôl. Ond, yn fwy na hynny, mae yna ymgais wedi bod, yn amlwg, wrth baratoi’r Bil yma, drwy fynd drwy wahanol adrannau yn San Steffan, i bob adran geisio rhoi eu bysedd bach ar y Bil a gadael eu hôl ar y Bil yma. Er bod yna welliant wedi bod ers y Bil drafft cyntaf gael ei gyhoeddi, mae ôl-bysedd gwahanol adrannau—rai ohonynt nad ydynt erioed wedi deall datganoli—yn dal ar y Bil yma.

Mae yna sawl darn o ddeddfwriaeth yn y gorffennol—mae’r Prif Weinidog wedi eu hamlinellu nhw gerbron y Cynulliad o’r blaen—mae sawl enghraifft o ddeddfwriaeth sydd eisoes wedi eu pasio gan y Cynulliad hwn na fydd yn bosib, neu a fydd o leiaf yn cael eu herio yn y Goruchaf Lys nawr, o dan y Bil arfaethedig.

Nid oes dwywaith amdano, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, bod y refferendwm yn ddatganiad clir iawn. Ac rŷm ni wedi clywed yn ystod y misoedd diwethaf yma pa mor bwysig yw hi eich bod yn gwrando ar refferenda ac yn dilyn beth mae pobl yn ei ddweud wrthych chi. Roedd y refferendwm nôl yn 2011 yn glir: roedd dros 60 y cant o bobl yn dweud yn glir ein bod ni eisiau adeiladu ar hyn rydych chi wedi bod yn ei wneud fel corff seneddol, ac rydym ni’n moyn i chi gael y pwerau deddfu llawn, a’n moyn i chi weithredu hynny. Yn y cyd-destun hwnnw, mae’r Bil yn tramgwyddo’r egwyddor yma ac yn gosod cynsail peryglus, felly, i’r berthynas rhwng gwahanol senedd-dai yn y Deyrnas Gyfunol, yn enwedig gyda’r her ychwanegol nawr sydd gyda ni o ddelio â Brexit—pa ddeddfwriaeth fydd yn cael ei datganoli fan hyn, pa ddeddfwriaeth fydd yn cael ei datganoli i San Steffan, pa gyllid fydd yn dod fan hyn, pa gyllid fydd yn cael ei ddal yn ôl gan San Steffan. Mae’r Bil yma yn dempled anffodus iawn ar gyfer symud ymlaen ar y materion yna.

There was a very famous quote by an Irish nationalist, Charles Stewart Parnell, who said very clearly that no man—or woman, these days, but no man; Victorian—

‘No man has the right to say to his country “Thus far shalt thou go and no further”.’

Westminster doesn’t have the right to say to the people of Wales that you can go no further. It is for the people of Wales to express their self-determination in whichever way is appropriate for them. The job of Westminster, as our unitary Parliament for the United Kingdom, is to prepare the legislative way for the expression of the people of Wales. That has not been achieved in this Bill.