Rydym yn gaeth i ddiwylliant sy’n tueddu i achosi gordewdra ac mae angen i ni weithredu yn awr. Mae trin pobl sydd â lefelau sy’n bygwth bywyd o ordewdra yn anodd a chymhleth dros ben. Mae’n rhaid i ni ganolbwyntio ar atal. Ac yn anffodus ac yn drasig, nid clefyd oedolion yn unig yw hwn. Mae dros chwarter ein plant pedair a phum mlwydd oed yng Nghymru yn cario gormod o bwysau neu’n ordew, ac mae hynny’n cymharu’n wael â 22 y cant yn Lloegr. Yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru, mae’n codi i dros 28 y cant.

Felly, er gwaethaf Blas am Oes, er gwaethaf Mesur Bwyta’n Iach mewn Ysgolion (Cymru) 2009, gan Gymru y mae’r gyfradd waethaf o ordewdra ymhlith plant yn y DU. Nid yw codi ymwybyddiaeth ar ei ben ei hun wedi gweithio. Mae angen mwy o weithredu mewn sawl ffordd, ar draws pob lefel o Lywodraeth. Ni allwn barhau fel hyn.

Felly, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru, yn ‘Gwneud Gwahaniaeth’, yn dweud bod tri pheth y gallem ei wneud: yn gyntaf, gallem gyfyngu ar farchnata bwyd afiach, nad yw’n fater sydd wedi’i ddatganoli, ac felly nid yw’n rhywbeth sy’n rhaid i ni ei ystyried yma yn ôl pob tebyg; yn ail, hybu bwyta’n iach mewn ysgolion; ac yn drydydd, defnyddio trethi i gyfleu’r neges.

Cyflwynwyd ‘Blas am Oes’ yn 2008, a daeth yn orfodol yn 2013. Cafodd wared ar werthu diodydd swigod a melysion o beiriannau gwerthu, ond nid wyf yn argyhoeddedig ei fod wedi cynhyrchu’r newid bywyd, a’r newid yn y system, sy’n ofynnol yn ein holl ysgolion. Mae’n iawn cyn belled ag y mae’n mynd, ond nid yw’n mynd yn ddigon pell. Faint o lywodraethwyr ysgol sy’n ymwybodol eu bod yn gyfrifol am sicrhau bod y Mesur Bwyta’n Iach mewn Ysgolion (Cymru) 2009 gorfodol yn cael ei ddilyn? Sut y byddent yn mynd ati i wybod o ble roedd y cynhwysion wedi dod, a beth oedd ynddynt? Rwyf eto i weld unrhyw hyfforddiant ar hyn yn cael ei ddarparu gan fy awdurdod lleol, fel llywodraethwr ysgol.

Ddiwedd y mis diwethaf, ymwelais ag Ysgol Parc Cornist yn y Fflint. Yno, maent wedi dyblu nifer y prydau ysgol sy’n cael eu bwyta ers iddynt fabwysiadu nod siarter Bwyd am Oes, a sefydlwyd gan Gymdeithas y Pridd. Mae plant yn archebu eu pryd wrth gofrestru bob dydd, felly maent yn dewis yr hyn y maent yn mynd i’w fwyta, ac maent yn sicr o’i gael. Gan fod staff arlwyo yn gwybod yn union faint o brydau y mae’n rhaid iddynt eu coginio, mae hynny’n dileu pob gwastraff bwyd bron yn llwyr. Mae bar salad, sy’n cael ei hyrwyddo’n weithredol gan y staff, yn mynd gyda’r fwydlen o chwe opsiwn i ddewis o’u plith. Ceir ffyn moron a chiwcymbr mewn powlenni bach ar y bwrdd, a gall y disgyblion helpu eu hunain iddynt. Mae o leiaf 75 y cant o’r fwydlen o chwe opsiwn yn cael ei baratoi’n ffres o gynhwysion heb eu prosesu. Caiff cynnyrch tymhorol eu hyrwyddo, ac mae llawer o blant yn dweud mai cinio yw uchafbwynt eu diwrnod.

Mae’r pennaeth yn dweud bod y gegin yn ganolog i’w hysgol. I fynd gyda’r prydau bwyd eu hunain, mae’r ysgol yn defnyddio addysg bwyd fel rhan o’r cwricwlwm, ac mae disgyblion a’u teuluoedd yn rhan o’r broses o wella profiad cinio ysgol. O leiaf unwaith y flwyddyn, caiff y gymuned wahoddiad i ginio, gan helpu i hyrwyddo bwyta’n iach yn y cartref, yn ogystal ag yn yr ysgol. Mae pob un o’r 73 o ysgolion yn Sir y Fflint wedi mabwysiadu’r nod bwyd arlwyo lefel mynediad yn ôl yn 2002. Cefais fy sicrhau gan y rheolwr arlwyo nad yw’n fwy costus na bodloni’r Mesur bwyta’n iach mewn ysgolion, ond i chi fod ychydig yn fwy gofalus ynglŷn ag o ble y daw’r bwyd, a pham na fyddem am wneud hynny, gyda phlant?

Mae’r aelod cabinet dros addysg yn dweud,

Rydym eisiau i’n rhieni fod â hyder yn y gwasanaeth, ac mae hyn yn dangos ein hymrwymiad i brofiad amser cinio eu plant.

Pam nad yw awdurdodau lleol eraill wedi dilyn esiampl Sir y Fflint? Roedd pawb yng nghonsortiwm gogledd Cymru o Awdurdodau Addysg Lleol yn meddwl ei fod yn syniad da yn ôl yn 2012, ond nid oes yr un wedi dilyn arweiniad Sir y Fflint, ac nid oes unrhyw awdurdod lleol arall yng Nghymru wedi gwneud hynny chwaith. Eto i gyd, ar draws y DU, gweinir 1.6 miliwn o brydau bwyd bob dydd mewn lleoliadau addysg a gofal iechyd sy’n bodloni’r meini prawf Bwyd am Oes, gan gynnwys ein ffreutur ni ein hunain. Mae gan dros hanner ein prifysgolion wobr Bwyd am Oes. Pam na fyddem eisiau’r un peth ar gyfer holl ddisgyblion Cymru?

Mae cyfle yma i gynhyrchwyr bwyd hefyd oherwydd lefel efydd o achrediad yn unig sydd gan Sir y Fflint, ac er mwyn iddynt gael y wobr arian a’r wobr aur, byddai angen iddynt allu defnyddio cyflenwyr mwy organig sy’n gallu darparu o fewn yr ystod pris a gyda’r dibynadwyedd y mae’r Awdurdodau Addysg Lleol ei angen. Felly, mae’n galonogol nodi bod Canolfan Organig Cymru wedi bod yn gweithio gyda gwasanaeth prydau ysgol Sir y Fflint i ddarparu ystod o weithgareddau, gan gynnwys hyfforddiant ar gyfer cogyddion ysgol, ymweliadau â ffermydd, cymorth garddio, a marchnadoedd fferm ar fuarth yr ysgol. Felly, mae’r nod arlwyo yn cynnig cymhellion i arlwywyr ddefnyddio mwy o gynnyrch lleol, a fyddai’n helpu i gadw’r cyflenwad a’r galw am gynnyrch o Gymru yng Nghymru, gan fedi’r manteision o gael ein gwasanaeth caffael bwyd cenedlaethol ein hunain.

Yn ail, rwyf am edrych ar yr hyn y gallem ei wneud i drethu’r hyn sy’n ddrwg i ni. Mae’r Ffindir, Ffrainc, Hwngari a Mecsico i gyd wedi dechrau gwneud hyn. Yn Ffrainc, ceir treth ar siwgr a diodydd wedi’u melysu’n artiffisial—yn debyg i’r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei argymell mae’n debyg—ac yn y Ffindir, mae treth ar losin, hufen iâ a diodydd meddal eisoes wedi dangos rhai manteision. Ond yn Hwngari, maent wedi mynd hyd yn oed ymhellach. Ers 2011, mae ganddynt dreth iechyd y cyhoedd ar gynnyrch siwgr, diodydd wedi’u melysu, melysion, byrbrydau hallt, pupur a halen ac alcohol â blas. Caiff y diodydd eu trethu os ydynt yn cynnwys mwy nag 8gm o siwgr ym mhob 100ml a chaiff bwyd ei drethu os yw’n cynnwys mwy nag 1gm o halen neu fwy na 275 o galorïau ym mhob 100gm. Mae gwerthiannau cynhyrchion trethadwy wedi gostwng 27 y cant ar gyfartaledd yn y flwyddyn gyntaf, ac mae defnyddwyr naill ai’n dewis cynnyrch rhatach, iachach neu ddewis arall iachach. Ddwy flynedd ers ei gychwyn, gwelodd Sefydliad Iechyd y Byd newid ar draws yr holl grwpiau incwm a grwpiau oedran, ond mwy o newid ymysg pobl iau a grwpiau incwm is. Dair blynedd ers ei gychwyn, mae’r newid yn ôl i fwyta bwyd iach wedi cael ei gynnal ac mae 40 y cant o gynhyrchwyr bwyd Hwngari wedi ailffurfio eu cynnyrch er mwyn osgoi’r dreth.

Mecsico sydd â’r gyfradd uchaf o farwolaethau yn y byd o glefydau cronig a achosir gan yfed diodydd siwgr—bron dair gwaith y wlad a ddaeth yn ail, De Affrica. Mae yfed gormod o Coca Cola a diodydd ysgafn eraill yn lladd ddwywaith gymaint o Fecsicanwyr â’r fasnach yn y math arall o gôc y mae Mecsico wedi cael enw drwg amdano. Mecsico, mor bell oddi wrth Dduw, ond mor agos at yr Unol Daleithiau. Yn anffodus, yn yr Unol Daleithiau y mae’r rhan fwyaf o’r diwydiant bwyd a diod sy’n tueddu i achosi gordewdra wedi’i leoli ac Americaneiddio byd-eang ein deiet yw prif achos ein gofidiau ac yn sicr felly ym Mecsico. Yn y 14 mlynedd diwethaf, cafwyd gostyngiad o 30 y cant yn y ffrwythau a’r llysiau a fwyteir ym Mecsico, a gostyngodd lefel y ffa a fwyteir i’w hanner, er mai ffa, ynghyd â reis ac ŷd, oedd yn arfer bod yn brif ymborth. Mae treth o 8 y cant ar fwyd sothach nad yw’n hanfodol a threth o 10 y cant ar ddiodydd wedi’u melysu â siwgr wedi cael effaith anhygoel yn ystod y tair blynedd gyntaf. Cafwyd gostyngiad o 5 y cant yn yr eitemau bwyd wedi’u trethu a brynwyd, ond lleihad o 10 y cant ymhlith teuluoedd incwm is—mwy o effaith na threthi tybaco ar y defnydd o dybaco. Roedd yr effaith yn fwyaf dwys ymhlith y tlodion sy’n talu’r pris mwyaf o ran gordewdra a diabetes. Fel yn Hwngari, mae llawer o gwmnïau wedi ailffurfio’u cynhyrchion er mwyn osgoi’r dreth.

Ers hynny mae’r BMJ wedi dweud bod hyn wedi cael effaith anhygoel o ran faint o ddiodydd wedi’u melysu â siwgr a gâi eu hyfed yn y gorffennol. Mae effaith gyffredinol y dreth ar faint o faeth a fwyteir a faint o bwysau a fegir neu a gollir heb gael ei astudio eto. Ond rwy’n credu y gallwn weld eisoes o’r enghreifftiau hyn fod trethi yn newid yr hyn rydym yn ei fwyta ac yn ei yfed ac mae ein gweithwyr iechyd proffesiynol ein hunain yn galw allan am hyn. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi galw am dreth o 20 y cant ar ddiodydd swigod a diodydd ffrwythau mewn ymgais i fynd i’r afael â’n hargyfwng gordewdra.

Dylai Cymru fod ar flaen y gad o ran datblygu polisïau arloesol yn y maes hwn, a dylai gydnabod y bydd mynd i’r afael â baich clefyd sy’n gysylltiedig â deiet yn galw am gyfres o ymyriadau polisi bwyd, gan gynnwys y defnydd profedig o fesurau economaidd a chymhellion pris. Ni allwn aros am ganlyniad ymchwil Doeth am Iechyd Cymru, sy’n cael ei wneud gan brifysgolion Caerdydd ac Abertawe ar y gydberthynas rhwng iechyd a ffordd o fyw; mae’n rhaid i ni weithredu yn awr.