Diolch i chi, Lywydd. Rwyf wrth fy modd yn agor y ddadl hon, nad oes ganddi unrhyw gysylltiad â’r ddadl flaenorol, o bosibl, ar wahân i’r ffaith fod peilonau’n cael eu gwneud o ddur. Tra bydd gennym beilonau, gadewch i ni eu gwneud allan o ddur Cymru, yn sicr. Ond mewn gwirionedd, mae’r ddadl hon yn ymwneud mwy â’n dyfodol trydan, a sut rydym yn cynllunio, yn y tymor hir, ar gyfer dyfodol trydan sy’n cryfhau ein hunangynhaliaeth. Mae ynni adnewyddadwy, yn enwedig yng Nghymru, yn cryfhau’r broses o ddatganoli’r grid trydan i ddarparu lle a phosibiliadau ar gyfer cyflwyno mwy o brosiectau cymunedol ac yn rhoi sylw i, ac yn mynd i’r afael â mater poenus, mae’n rhaid dweud—sef effaith weledol datblygiadau ynni yng Nghymru, ac yn enwedig yr effaith weledol a achosir gan beilonau trydan. Oherwydd mae pawb ohonom yn derbyn, os ydym yn mynd i gynhyrchu trydan mewn rhannau o Gymru, yna rhaid trosglwyddo’r pŵer hwnnw i’r mannau lle y bydd pobl angen defnyddio’r trydan. Y ffaith amdani yw y bydd y rhannau o Gymru sy’n tueddu i fod gyfoethocaf mewn adnoddau naturiol ar gyfer cynhyrchu trydan, sef y mynyddoedd a’r môr, a’r holl rannau hynny o Gymru sydd â hanes o gynhyrchu ynni, megis Wylfa ar Ynys Môn, bydd arnynt angen rhyw fodd o drosglwyddo’r pŵer hwnnw. Ond yn aml iawn, gall effaith weledol peilonau trydan fod yn hynod o ymwthiol.

Er, gan fy mod wedi delio â hyn o bryd i’w gilydd ers 15 mlynedd, mewn fforymau gwahanol, nid wyf yn ddall i’r ffordd y mae pobl yn cefnogi neu’n siarad am gynhyrchu ynni a pheilonau, ac er fy mod yn derbyn, ar adegau, fod peth o’r gwrthwynebiad i beilonau mewn gwirionedd yn esgus dros wrthwynebu’r prosiect ei hun yn y lle cyntaf, rwy’n credu bod yna ffordd o gynllunio’n well yma yng Nghymru. Dywedaf hynny am fy mod wedi’i weld fy hun. Rwyf wedi gweld dewisiadau eraill. Pan oeddwn yn straffaglu mewn Cynulliad blaenorol ar brosiectau cynhyrchu ynni canolbarth Cymru—na welodd y golau gwyrdd, yn anffodus, o ran ynni adnewyddadwy, am fod Gweinidog y Democratiaid Rhyddfrydol wedi nogio rhag cymeradwyo hynny ar y funud olaf—. Ond un o’r pethau a fyddai wedi digwydd yng nghanolbarth Cymru oedd toreth o beilonau, ac roedd llawer o bryder am effaith weledol y peilonau hynny. Roedd y pryder am y peilonau yn ehangach na’r pryder am y ffermydd gwynt, er bod pryder ynglŷn â’r ffermydd gwynt yn ogystal, rwy’n derbyn hynny.

Yn arbennig, roedd pryder y gallai fod effaith sylweddol ar ardaloedd y mae pobl yn eu hystyried yn werthfawr iawn naill ai’n hanesyddol neu ynddynt eu hunain oherwydd eu harddwch, ond nad oeddent wedi’u dynodi fel y cyfryw. Gallwch gael ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol ac mae gennym barciau cenedlaethol; mae yna reolau o fewn y cyd-destunau hynny, ond nid yw ardal fel Meifod yng nghanolbarth Cymru yn ardal o harddwch naturiol eithriadol ddynodedig, ond mae’n ardal hanesyddol iawn, ac mae’n ddyffryn y mae pobl yn ei werthfawrogi. Yn sicr bûm yn ymwneud nid yn unig gyda’r ymgyrchwyr ond â’r Grid Cenedlaethol hefyd i ddeall sut na allent gladdu’r ceblau i fynd drwy Feifod mewn gwirionedd, a oedd, yn y diwedd, yn gytundeb y gwnaeth y Grid Cenedlaethol ei ddarparu, er nad yw’n mynd yn ei flaen yn awr beth bynnag, am nad oes ganddynt ffermydd gwynt yn dod i mewn. Ac fel rhan o hynny, cefais fynd i weld prosiect sy’n cael ei gynnal gan y Grid Cenedlaethol i gladdu ceblau mewn ardal o harddwch naturiol eithriadol. Yn anffodus, nid oedd hynny yng Nghymru, gan nad ydynt yn claddu unrhyw geblau yng Nghymru. Roedd yn rhaid i mi fynd i Swydd Henffordd, bu’n rhaid i mi fynd i ddyffryn Gwy y tu allan i Gymru a’i weld yn digwydd gyda fy llygaid fy hun.

Nawr, nid yw claddu ceblau yn waith heb unrhyw effeithiau o gwbl. Mae’n eithaf budr a swnllyd, ac yn dipyn o graith ar draws y dirwedd ar y pryd. Ond bydd y rhai ohonom sydd wedi gweld ceblau a’r bibell nwy, er enghraifft, o Sir Benfro, yn cael eu claddu dros y blynyddoedd yn gwybod, gydag amser, fod y tir yn ymadfer ac nid yw’r ceblau i’w gweld, nid yw’r pibellau i’w gweld ac mewn gwirionedd, blip bach dros dro sydd gennych ar y dirwedd, os gallaf ei roi felly, yn hytrach na’r dolur llygad mwy parhaol ar y dirwedd a achosir gan beilonau. Felly, diben y ddadl heddiw yw ceisio ein cael i symud oddi wrth rai o’r dadleuon lleol sydd gennym ynglŷn â pheilonau a chael ymagwedd genedlaethol tuag at hyn, a chysyniad cenedlaethol o ble rydym am fynd â’n cynhyrchiant ynni a’n cynlluniau ar gyfer hynny.

Mae gwledydd eraill yno eisoes. Y llynedd, pasiwyd deddf ceblau pŵer gan yr Almaen—wel, rwy’n dweud y llynedd, ond roedd hyn ar ddiwedd 2015, felly mae ychydig mwy na hynny bellach—yn y Bundestag, i sicrhau bod cysylltiadau pŵer mawr yn cael eu hadeiladu fel ceblau o dan y ddaear, yn hytrach na cheblau dros y tir. Yn Nenmarc, gwlad yr ymwelais â hi fis Hydref diwethaf, cafwyd consensws trawsbleidiol ers dros ddegawd bod ceblau mawr, a oedd—yn y cynnig roeddem yn sôn am y Grid Cenedlaethol, oherwydd, yn amlwg, cyfrifoldeb y cwmnïau dosbarthu yw’r ceblau lleol a chânt eu hystyried yn wahanol. Ond dylid claddu ceblau mawr, y Grid Cenedlaethol yn y cyd-destun hwn. Dyna 3,200 km o linellau 150 kV a 132 kV i’w claddu yn Nenmarc fel rhan o’u cynlluniau ar gyfer ynni adnewyddadwy yn y dyfodol. Felly, mae Denmarc yn gwneud pob math o bethau, megis gwahardd ceir diesel o Copenhagen a newid i drydan adnewyddadwy 100 y cant, ond maent yn claddu’r ceblau. Maent yn gwybod y bydd pobl yn derbyn rhan o’r darlun. Byddant yn derbyn, efallai, y newidiadau yn eu tirlun a ddaw yn sgil yr angen i newid at ddyfodol sy’n defnyddio ynni’n fwy effeithlon, ond nid ydynt yn ei dderbyn yn ddiamod. Maent am weld y rhai sy’n gyfrifol am gynllunio a chynhyrchu trydan yn eu cyfarfod hanner ffordd. Un o’r ffyrdd y gallwn wneud hynny yw drwy sicrhau bod gennym bolisïau cyson ar draws Cymru, nid yn ein parciau cenedlaethol a’n hardaloedd o harddwch naturiol eithriadol yn unig, ond ar draws Cymru, polisïau sy’n parchu gwerthfawrogiad pobl o’u tirwedd ac yn eu galluogi i wneud hynny ac i osod ceblau o dan y ddaear, i bob pwrpas.

Mae gosod ceblau o dan y ddaear yn costio mwy, ac mae yna ystod o gostau—ystod o gostau y dywedir yn aml eu bod oddeutu saith gwaith yn fwy. Ond mewn gwirionedd, pan fyddwch yn cynnwys y ffaith nad yw ceblau o dan y ddaear yn agored i dywydd garw, maent yn fwy dibynadwy os ydych yn ei wneud yn iawn. O’i wneud yn iawn, fel y gwelais pan ymwelais â’r gwaith gosod ceblau o dan y ddaear yn nyffryn Gwy, mae’n hynod o bwysig i’r beirianneg fod yn fanwl gywir. Mae’n broses go dechnegol a manwl, ond os gallwch ei wneud yn fanwl gywir—os gallwch ei wneud yn iawn—yna mae gennych system gadarnach sy’n mynd i bara. Buasai pob un ohonom am weld, yn enwedig wrth i ni symud efallai at grid ynni mwy ymatebol gyda llai o orgynhyrchu—rhag ofn y bydd 1 filiwn o bobl yn berwi’r tegell ar yr un pryd hanner ffordd drwy rownd derfynol y cwpan, neu beth bynnag—i grid mwy ymatebol gyda chynhyrchiant ynni lleol, dosbarthu lleol, a system genedlaethol, felly mae angen i ni fod yn fanwl gywir gyda’n peirianneg, ac mae hynny’n golygu bod angen grid llawer mwy cadarn na fydd yn gwegian neu’n cael ei effeithio gan dywydd garw, un a fydd yno ac a fydd yn ddibynadwy.

Felly, pan fyddwch yn cynnwys y ffactorau hynny, mae’r gost o osod ceblau o dan y ddaear rhwng dwy a phum gwaith yn fwy na gosod pentwr o beilonau dros dirwedd. Rwy’n meddwl bod hynny’n un o’r pethau sy’n rhaid i ni eu hwynebu: y gallai hyn gostio mwy i ni. Ond fel rhan o ddatblygu system ynni lawer mwy cadarn, ac un a all fod yn barod ar gyfer datblygiadau’r dyfodol, boed yn forlyn llanw, fel yr wyf am ei weld ym mae Abertawe, neu ddatblygiadau ar Ynys Môn, datblygiadau ynni ar y tir neu ar y môr gyda gwynt—neu hyd yn oed, oherwydd mae’n dal i fod rhywfaint o botensial ar gyfer datblygiadau gwynt ar y tir—rydym eisiau gweld hynny’n cael ei osod o dan y ddaear cymaint â phosibl. Felly, fe fyddai costau cynnal a chadw is; costau trosglwyddo is; llai o effeithiau tywydd garw; a ffordd o ddangos i bobl Cymru ein bod am weithio gyda hwy, gan barchu eu gwerthfawrogiad o’u hamgylchedd naturiol a gweithio gyda hwy i sicrhau’r dyfodol ynni hwnnw.

Gobeithiaf y bydd y ddadl hon yn ein galluogi i daflu goleuni ar y mater. Yn sicr, mae Aelodau Plaid Cymru yn awyddus i siarad am eu hardaloedd eu hunain, i siarad am ddatganoli’r grid, i siarad am ynni adnewyddadwy, ac rwy’n gobeithio y bydd gwelliannau’r Llywodraeth, y sylwaf nad ydynt yn mynd yn ddigon pell—. Ond rwy’n gobeithio, ar ddiwedd y ddadl hon, y byddwn o leiaf wedi dod i ryw fath o gytundeb, felly pan fyddwn yn siarad ag Ofgem a phan fyddwn yn bwrw iddi i lunio cynlluniau hirdymor ynglŷn â ble sy’n rhaid i’r cwmnïau ynni hyn fuddsoddi cyfalaf, fe fanteisiwn ar y cyfle hwnnw i sicrhau ei fod yn cael ei wneud yn enw pobl Cymru ac yn enw cynaliadwyedd a chadernid hirdymor economi Cymru.