Part of the debate – Senedd Cymru am 3:21 pm ar 31 Ionawr 2017.
Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet. Ar ôl gweithio gyda thri o’i ragflaenwyr ar fater symud tuag at ddiwygio llywodraeth leol, rwy’n teimlo ei bod yn hynod o braf ein bod ni fel plaid wedi gallu ymgynghori ac ymgysylltu â chi, ac rwy’n gwybod fy mod i wedi mwynhau'r cyfarfodydd yr ydym ni wedi eu cael. Rwy’n disgwyl gweld hynny wedi’i adlewyrchu—ein cynigion polisi, ein hawgrymiadau—ym mhob rhan o’r Papur Gwyn pan fydd yn cyrraedd mewn gwirionedd.
Mae gennym bryderon, fodd bynnag, fel grŵp o ran sut, o ran diwygio llywodraeth leol, yr ydych nawr yn impio diwygio etholiadol at y broses, ac rydym yn teimlo bod hyn yn fwy o fater o fodloni grŵp gwleidyddol Plaid Cymru er mwyn cael eu cefnogaeth. Byddai wedi bod yn well gennym ni weld dull mwy cydsyniol, lle y gallem i gyd fod wedi cydweithio i greu model a fyddai’n gweithio'n dda ar gyfer ein hawdurdodau i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus effeithlon o ansawdd da i’n hetholwyr. Rydym yn gwybod bod comisiwn Williams, a weithredwyd gan eich Llywodraeth—yn dechnegol yn drawsbleidiol—wedi gwneud rhai argymhellion pendant, a, hyd yn hyn, rydym un dal i fod eisiau gweld rhai o'r argymhellion hynny’n cael eu rhoi ar waith.
Prif flaenoriaeth Llywodraeth Cymru wrth ddiwygio llywodraeth leol ddylai fod yr hyn y mae ein trigolion a thalwyr y dreth gyngor yn gofyn amdano. Maen nhw’n haeddu, ac mae arnynt eisiau, gwasanaethau effeithlon, wedi’u cynnal yn dda ac mae arnynt hefyd eisiau lefelau treth gyngor teg. Gallaf ddweud yn onest, yn fy etholaeth i yn Aberconwy, nad oes yr un person wedi dod drwy fy swyddfa nac wedi cysylltu â mi i ddweud bod angen diwygio etholiadol yma yng Nghymru. Yr hyn y maent wedi dod i fy ngweld ynglŷn ag ef yw sut y mae Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen ar ôl tair blynedd o'r hyn sydd wedi bod yn gyfnod di-drefn i lywodraeth leol o dan Lafur Cymru.
Gwnaeth Siân Gwenllian rai pwyntiau dilys iawn, a dweud y gwir, am y math o ddryswch a allai godi o rai o'r cynigion a nodwyd yn y datganiad heddiw ac a oes perygl gwirioneddol y bydd isrannu llywodraeth leol yn wahanol haenau rhanbarthol yn creu teimlad o fwy o fiwrocratiaeth ac yn llwyddo i fynd â phenderfyniadau’n bellach oddi wrth drigolion. Rwy’n croesawu’r ffaith eich bod wedi sôn, ar y meinciau hyn, am feiri etholedig. Rydym wedi argymell meiri etholedig yn uniongyrchol o'r blaen. Fodd bynnag, yn yr achos hwn, byddwn yn gofyn am sicrwydd gan Ysgrifennydd y Cabinet yma heddiw na fydd unrhyw gynigion yn y dyfodol ar gyfer diwygio lleol mewn gwirionedd, yn y pen draw, yn costio mwy i dalwyr y dreth gyngor ac na fydd y broses yn mynd yn anhylaw o ran biwrocratiaeth a chost.
I symud ymlaen, mae uno gwirfoddol yn dal i fod yn ddewis, ac rwyf yn gofyn, Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau ydych chi wedi’u cael mewn gwirionedd gyda’r awdurdodau hynny a ddaeth ymlaen yn ddewr yn ystod y tymor diwethaf, gan gyflwyno cynigion da iawn i gydweithio rhwng awdurdodau, ond a gafodd eu gwrthod yn llwyr gan y Gweinidog blaenorol? Byddai'n ddiddorol gwybod pa un a ydych chi’n bwrw ymlaen ag unrhyw sgyrsiau ar hyn o bryd ynglŷn â sut, os dymunant—mae'n fodel cost-effeithiol—i fwrw ymlaen â hynny?
I droi at y dreth gyngor, y tro diwethaf inni edrych ar hyn, pan oedd y Gweinidog blaenorol yn y swydd, roedd posibilrwydd y gallai cyfraddau eiddo band D amrywio gan £624 ychwanegol y flwyddyn. Ni fyddai croeso i hynny yn fy etholaeth i. Mae'n rhaid inni gofio bod y dreth gyngor dan Lafur yng Nghymru wedi cynyddu 178 y cant, ac mae pobl wir yn cwestiynu erbyn hyn beth yr ydych chi’n mynd i’w wneud fel Ysgrifennydd y Cabinet yn y Llywodraeth i roi cymorth gwirioneddol i dalwyr y dreth gyngor sy’n gweithio’n galed, ac i’n pensiynwyr. A ydych chi’n ystyried bod cysoni’r dreth cyngor yn broblem o ran gweithio rhanbarthol, ac os ydych, sut yr ydych chi’n bwriadu unioni hyn?
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi wedi awgrymu na fydd ad-daliad ychwanegol ar gyfer unrhyw un o'r strwythurau a gyflwynwyd yn eich model arfaethedig, naill ai ar ffurf craffu nac ar ffurf llywodraethu gwirioneddol ranbarthol. Rwyf yn gofyn ichi roi hynny ar gofnod yma heddiw oherwydd, unwaith eto, rwy’n gwybod y byddai fy etholwyr yn anhapus iawn pe byddent yn gweld costau ychwanegol ar yr ochr wleidyddol o unrhyw fiwrocratiaeth a allai ddod o hyn. Sut y byddant mewn gwirionedd yn craffu ar weithio rhanbarthol ar lefel ranbarthol, ond yn bwysicach, ar lefel leol? A sut y bydd fy etholwyr yn gallu cyfrannu at fodel gogledd Cymru o ran gallu bod yn ffyddiog y bydd craffu gwirioneddol gadarn a chryf ac uniondeb ariannol? Sut y bydd deiliaid portffolios yn cael eu dwyn i gyfrif am weithredoedd eu gwaith rhanbarthol? A phwy sydd â’r atebolrwydd democrataidd yn hynny o beth?
Nawr, cynghorau cymuned—symudaf ymlaen—mae adroddiad Swyddfa Cymru heddiw wedi canfod nad oes llawer o gynghorau yn dilyn y gofynion gweithdrefnol sylfaenol a nodir yn y gyfraith. Yn 2015-16, cafodd cynghorau cymuned dros £43 miliwn o incwm, ac eto roedd eu gwariant dros £40 miliwn, wrth iddynt reoli cronfeydd wrth gefn gwerth dros £32 miliwn ac asedau tymor hir gwerth dros £180 miliwn. Rwyf wedi ei godi sawl gwaith yn y Siambr hon, a gyda chi eich hun yn breifat; mae angen adolygiad sylfaenol o'n system cynghorau cymuned. Mae tri deg chwech y cant o gynghorau nad ydynt yn gosod cyllideb briodol. Mae dros 50 o gynghorau yn methu â chydymffurfio ag amserlen statudol ar gyfer paratoi a gwella'r datganiadau cyfrifon. Unwaith eto, pa gamau y byddwch yn eu cymryd ar unwaith i sicrhau cyfraddau llawer uwch o gydymffurfio â gofynion cyfreithiol yn hyn o beth? Sut yr ydych chi’n mynd i sicrhau bod llywodraethu ar y lefel hon yn ddigon agored a thryloyw, pan fo llawer o'n cynghorau cymuned llai wedi cael y cyllid i gynnal gwefan, i gadw a chyhoeddi cofnodion, i gynnal a chyhoeddi agendâu, ac i gynnal cywirdeb ariannol, tryloywder ac atebolrwydd democrataidd?
Felly, rydych yn gwybod beth yw fy safbwynt i, a’m cydweithwyr yn y Ceidwadwyr Cymreig, yn hyn o beth. Rydym yn dymuno pob lwc ichi, wrth symud ymlaen, gyda diwygio llywodraeth leol. Hoffem fod yn rhan o hynny, ond, fel y dywedais, i ni, nid yw'n fater o chwarae â ffiniau’r system etholiadol. Mae'n fater o ddiwygio llywodraeth leol o ddifrif. Diolch.