Diolch, Lywydd. Y dydd Sadwrn hwn, 11 Chwefror, fydd tri-chanmlwyddiant genedigaeth y mwyaf o’r emynwyr Cymraeg, William Williams Pantycelyn. Ac mae’n addas fod ei ben-blwydd ar yr un diwrnod ag y bydd Cymru yn chwarae Lloegr yng nghrochan Stadiwm y Mileniwm, oherwydd, yn ystod y gêm chwe gwlad honno, nid oes amheuaeth o gwbl y bydd y cefnogwyr Cymreig yn canu ei waith enwocaf, mae’n debyg, ‘Arglwydd, arwain trwy’r anialwch’, gydag afiaith.

Roedd William Williams yn fwy nag emynydd enwocaf Cymru. Roedd hefyd yn un o’r ffigurau crefyddol a llenyddol mwyaf a gynhyrchodd y wlad hon erioed. Gyda Daniel Rowland a Howell Harris, Williams oedd un o’r ffigurau blaenllaw yng ngwawr diwygiad Methodistaidd Cymru, a ddaeth i ddominyddu meddwl ac agweddau crefyddol Cymru am lawer o’r ddeunawfed ganrif.

Ganed Williams yn 1717, ac yn aml fe’i gelwir yn syml yn ‘Pantycelyn’, enw fferm y teulu y bu’n byw arni am y rhan fwyaf o’i fywyd fel oedolyn. Roedd ei deulu yn anghydffurfwyr, a chafodd ei addysg yn lleol, ac yna mewn academi anghydffurfiol ger Talgarth. Ei fwriad oedd bod yn feddyg, ond ar ôl clywed Howell Harris yn pregethu ym mynwent Talgarth ym 1737, cafodd droedigaeth sydyn a syrthio mewn cariad â’i waredwr newydd, Iesu Grist. Fe’i taniwyd ag argyhoeddiad crefyddol.

Er gwaethaf ei fagwraeth anghydffurfiol, teimlai Williams ei fod yn cael ei alw i offeiriadaeth yr Eglwys Anglicanaidd sefydledig, ac yn 1740, fe’i penodwyd yn gurad i Theophilus Evans, gweinidog a oedd yn gyfrifol am nifer o blwyfi gwledig yng Nghymru. Ond gwrthodwyd ordeinio Williams yn offeiriad oherwydd ei dueddiadau Methodistaidd.

Roedd yn bregethwr mawr, ac yn drefnydd mawr y traddodiad Methodistiaid Calfinaidd Cymreig. Felly, pan fydd cefnogwyr rygbi Cymru yn canu ‘Cwm Rhondda’ y dydd Sadwrn hwn, byddant yn talu teyrnged i ddyn hynod a diddorol.