Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Joyce Watson, Janet Finch-Saunders a Mike Hedges.

Ysgrifennwyd y canlynol yn 1966, ac mae’n tynnu sylw yn fwy huawdl at bwnc unigrwydd ac arwahanrwydd nag unrhyw eiriau y gallwn eu cyfansoddi.

Beth a welwch, nyrsys, beth a welwch? / Beth a feddyliwch pan fyddwch yn edrych arnaf fi? / Ai hen wraig grablyd, heb fod yn ddoeth iawn, / Ansicr ei hanian, a’i llygaid ymhell, / Sy’n driblan ei bwyd ac nid yw’n ateb / Pan fyddwch yn dweud mewn llais uchel, "Hoffwn pe baech chi’n gwneud ymdrech". / Sydd i’w gweld fel pe na bai’n sylwi ar y pethau rydych yn eu gwneud / Ac yn colli hosan neu esgidiau o hyd. / Hon sydd, yn ufudd ai peidio, yn gadael i chi wneud fel y mynnwch / Gyda golchi a bwydo i lenwi’r diwrnod hir. / Ai dyna beth a feddyliwch, ai dyna a welwch? / Os felly, agor dy lygaid, nyrs, rwyt ti’n edrych arnaf fi. / Fe ddywedaf wrthyt pwy wyf fi wrth i mi eistedd yma mor llonydd! / Wrth i mi godi yn ôl dy orchymyn, wrth i mi fwyta yn ôl dy ewyllys. / Rwy’n blentyn bach 10 oed ac mae gennyf dad a mam, / Brodyr a chwiorydd, sy’n caru ein gilydd, / Merch ifanc 16 oed gydag adenydd o dan ei thraed, / Yn breuddwydio y daw câr iddi ei gyfarfod, yn fuan nawr, / A phriodferch yn fuan, yn 20 oed—mae fy nghalon yn rhoi naid, / Wrth gofio’r addunedau yr addewais eu cadw. / Yn 25 oed yn awr mae gennyf rai bach fy hun / Sydd angen i mi adeiladu cartref hapus diogel; / Menyw 30 oed, mae fy mhlant bellach yn tyfu’n gyflym, / Wedi’u huno â chlymau a ddylai bara; / Yn 40 oed, mae fy meibion ifanc wedi tyfu ac wedi mynd, / Ond mae fy ngŵr wrth fy ochr felly nid wyf yn galaru; / Yn 50 oed, unwaith eto daw mwy o fabanod i chwarae ar fy nglin, / Unwaith eto, rydym yn adnabod plant, fy ngŵr annwyl a mi. / Daw dyddiau blin, mae fy ngŵr wedi marw, / Edrychaf tua’r dyfodol, rwy’n crynu gan arswyd, / Oherwydd mae fy mhlant yn magu plant eu hunain. / Ac rwy’n meddwl am y blynyddoedd ac am y cariad a brofais; / Rwy’n hen wraig yn awr ac mae natur yn greulon—/ Ei thric yw gwneud i hen oed ymddangos yn ffwl. / Mae’r corff yn crebachu, mae gosgeiddrwydd ac egni’n ymadael, / Bellach mae carreg lle gynt roedd calon, / Ond y tu mewn i’r hen garcas, mae merch ifanc yn dal i fod, / Ac o bryd i’w gilydd mae fy nghalon gleisiog yn chwyddo, / Rwy’n cofio’r llawenydd, rwy’n cofio’r boen, / Ac rwy’n caru ac yn byw bywyd drachefn / Meddyliaf am y blynyddoedd, rhy ychydig, wedi mynd yn rhy gyflym. / Ac yn derbyn y ffaith greulon na all dim bara. / Felly agorwch eich llygaid, nyrsys, agorwch hwy a gwelwch, / Nid hen wraig grablyd, edrychwch yn nes—/ Gwelwch Fi. ‘

A dyma ateb y nyrs i’r gerdd hon:

"Beth a welwch?", gofynni, "Beth a welwn?" / Ydym, rydym yn meddwl wrth edrych arnat! / Efallai ein bod yn ymddangos yn galed pan fyddwn yn brysio’n llawn ffwdan, / Ond mae llawer ohonoch chi, a chyn lleied ohonom ni.

Hoffem lawer mwy o amser i eistedd gyda chi a siarad, / I’ch golchi a’ch bwydo a’ch helpu i gerdded. / I glywed am eich bywydau a’r pethau a wnaethoch; / Eich plentyndod, eich gŵr, eich merch, eich mab. / Ond mae amser yn ein herbyn, mae gormod i’w wneud—/ Gormod o gleifion, a nyrsys yn brin. / Galarwn wrth eich gweld chi mor drist ac unig, / Gyda neb yn agos i chi, dim ffrindiau eich hun.

Rydym yn teimlo poen pob un ohonoch, ac yn gwybod am eich ofn / Nad oes neb yn malio nawr fod eich diwedd yn agos. / Ond mae nyrsys yn bobl â theimladau hefyd, / A phan fyddwn gyda’n gilydd byddwch yn aml yn ein clywed yn sôn / Am yr hen Nain annwyl yn y gwely ar y pen, / A’r hen Dad hyfryd, a’r pethau a ddywedai, / Rydym yn siarad gyda thosturi a chariad, ac yn teimlo’n drist / Pan fyddwn yn meddwl am eich bywydau a’r llawenydd a gawsoch, / Pan ddaw’r amser i chi ymadael, / Byddwch yn ein gadael gyda phoen yn ein calon.

Pan fyddwch yn cysgu’r cwsg hir, heb ragor o boeni na gofalon, / Mae yna bobl eraill sy’n hen, ac mae’n rhaid i ni fod yno. / Felly ceisiwch ddeall os byddwn ar frys ac yn llawn ffwdan—/ Mae llawer ohonoch chi, / A chyn lleied ohonom ni.’

Mae’r gerdd deimladwy hon yn helpu i gyfleu realiti dyddiol llawer o bobl hŷn yn ein cymdeithas. Yn ôl arolwg Age Cymru a gynhaliwyd yn 2014, mae cymaint â 75,000 o bobl dros 65 oed sy’n byw yng Nghymru yn dweud eu bod yn unig. Mae bron ddwy ran o dair o fenywod wedi nodi eu bod pryderu am unigrwydd yn eu henaint. Canfu’r WRVS fod 75 y cant o bobl dros 75 oed a oedd yn byw ar eu pen eu hunain yn teimlo’n unig. Gwelsant hefyd mai dynion hŷn yng Nghymru yw’r rhai mwyaf unig yn y DU.

Dengys ymchwil fod unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol mor niweidiol i’n hiechyd ag ysmygu 15 sigarét y dydd. Mae unigrwydd yn cynyddu’r tebygrwydd o farw’n gynnar tua 45 y cant. Mae unigrwydd yn gysylltiedig â risg uwch o ddatblygu clefyd coronaidd y galon a strôc. Mae unigrwydd yn cynyddu’r risg o bwysedd gwaed uchel. Mae unigolion unig hefyd yn wynebu risg fwy o fynd yn anabl. Daw un astudiaeth i’r casgliad fod pobl unig 64 y cant yn fwy tebygol o ddatblygu dementia clinigol.

Felly, beth y gallwn ei wneud i atal y lladdwr cudd a thawel hwn? Mae’r comisiynydd pobl hŷn wedi galw am i Fil Iechyd Cyhoeddus (Cymru) osod dyletswydd ar fyrddau gwasanaethau cyhoeddus i fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd fel rhan o’u hymgyrch les—galwadau rwy’n eu cefnogi’n llwyr. Mae Age Cymru yn gweithredu canolfannau heneiddio’n dda yng ngogledd Cymru mewn ymdrech i integreiddio pobl hŷn yn eu cymunedau lleol a’u hatal rhag teimlo unigrwydd. Mae gan fudiad y Siediau Dynion ganolfannau sefydledig yng Nghymru. Mae’r mudiad, a ddechreuodd yn Awstralia, yn ffordd newydd i ddynion fynd ar drywydd eu diddordebau, datblygu rhai newydd, perthyn i grŵp unigryw, teimlo’n ddefnyddiol, boddhad, ymdeimlad o berthyn. Ond rwyf am ganolbwyntio ar grŵp Cymreig a sefydlwyd i fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd yng ngorllewin Cymru—y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref. Mae pob ymwelydd yn meddu ar sgiliau gwrando gwych ac wedi cael hyfforddiant proffesiynol priodol. Mae’r ymwelwyr bob amser yn arddangos proffesiynoldeb, yn dangos empathi ac yn ymdrin â’r bobl hŷn y maent yn gweithio gyda hwy gyda llawer iawn o ddidwylledd, gonestrwydd a pharch. Mae’r gwirfoddolwyr hyn yn dod i adnabod y bobl hŷn y maent yn ymweld â hwy. Maent yn ymweld â phob person dros gyfnod o 10 o ymweliadau wyneb yn wyneb ac yn defnyddio hel atgofion cywair isel i edrych ar hanes eu bywyd mewn ffordd sy’n eu helpu i gael cipolwg ar eu profiadau bywyd ac i deimlo’n dda am eu hunain. Argymhellodd Cymdeithas Alzheimer y defnydd o hel atgofion oherwydd yr effeithiau cadarnhaol y mae’n ei gael ar iechyd meddwl. Yn ôl ymchwil, mae therapi hel atgofion yn ymyrraeth nyrsio effeithiol ar gyfer gwella hunan-barch, lleihau arwahanrwydd cymdeithasol ac iselder, ac yn darparu cysur yn y boblogaeth oedrannus.

Yn dilyn yr ymweliadau wyneb yn wyneb, mae’r ymwelydd yn y cartref yn cynnal cyswllt ffôn gyda’r person hŷn am oddeutu chwe mis. Erbyn iddynt newid o ymweliadau wyneb yn wyneb i ffonio am sgwrs, mae’r ymwelwyr yn dweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod wedi magu perthynas gyda’r person hŷn.

Cafodd y cynllun croeso i ymwelydd yn y cartref ei ariannu drwy grant elusennol i ddarparu gwasanaeth i bobl unig ac ynysig yng Ngheredigion, Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin. Mae eu cyllid yn rhedeg tan fis Medi, ond maent yn awr yn ystyried cynnig y gwasanaeth i Gymru gyfan. Roedd y cyllid gan Sefydliad Sobell yn darparu ar gyfer cydlynydd prosiect a thîm bychan o ymwelwyr sydd wedi helpu tua 120 o bobl hyd yn hyn.

Rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref yn wasanaeth ardderchog a allai arbed miliynau o bunnoedd drwy leihau derbyniadau y gellir eu hosgoi i’r ysbyty a dibyniaeth ar y sector gofal. Mae’r cymunedau yng Ngheredigion, Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin wedi elwa’n fawr o’r prosiect hwn, ac rwy’n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru weithio gyda’r grŵp i sicrhau bod pobl hŷn ledled Cymru yn elwa ar y gwasanaeth gwerthfawr hwn. Diolch yn fawr.