Roedd Rhodri yn ffrind i mi, fe oedd fy arweinydd pan oedd yn Brif Weinidog ac roedd hefyd yn etholwr i mi; roeddem yn rhannu brwdfrydedd mawr am brydferthwch Bro Morgannwg. Ac roedd Rhodri bob amser yn dod o hyd i amser i ymgyrchu gyda mi, ond roedd wrth ei fodd yn mynd i gerdded yn lleol, nofio yn y môr gyda Julie ym mae Whitmore, ac un atgof gan ffrind yr wythnos yma oedd Rhodri yn treulio amser gyda'i dau fab ifanc ar draeth Bendricks yn y Barri, gan eu diddanu ar y pwnc o olion traed deinosoriaid— [Chwerthin.]—ond yn fwyaf diweddar, mwynhau’r cynnyrch o’i ardd—mae Carwyn wedi sôn am hynny’n barod—ac omled Sbaenaidd arbennig iawn wedi ei wneud â wyau ei gasgliad diweddaraf o ieir wedi eu prynu ym marchnad Glan yr Afon. Rwy’n cofio ymweld ag Ysgol Gynradd Dinas Powys hefyd ar ddiwrnod Masnach Deg a chyfarfod â Jaidem, ŵyr Rhodri a Julie. Nawr, mae Jaidem yn aelod o bwyllgor eco yr ysgol, ac yr oedd yn dal banana Masnach Deg enfawr i fyny gyda'i ffrindiau ar gyfer tynnu lluniau—ac yn wybodus iawn, wrth gwrs, ar faterion Masnach Deg.

Felly, mae adnabod Rhodri a Julie fel ffrindiau agos, gydag ymrwymiadau gwleidyddol ar y cyd, yn mynd â mi amser maith yn ôl—yn mynd â mi yn ôl i'r 1980au cynnar pan ymwelais ag ef pan oedd yn bennaeth y swyddfa Ewropeaidd yng Nghymru, a minnau’n gofyn iddo am gymorth gyda chyllid Ewropeaidd ar gyfer Gweithdy Menywod De Morgannwg. Wel, aeth ati i weithio ar unwaith, sicrhaodd y cyllid ac agorodd y gweithdy yn 1984, gyda meithrinfa, hyfforddiant i fenywod mewn sgiliau TG ac electroneg—roedd llawer o amheuaeth ar y pryd am ei fod i fenywod yn unig. Ond, wrth gwrs, cefnogodd Rhodri ni bob cam o’r ffordd, a 35 mlynedd yn ddiweddarach, mae miloedd o fenywod a phlant wedi elwa ar y gweithdy hwnnw. Roedd bob amser yn barod i hyrwyddo hawliau menywod; diolch i ti, Rhodri.

Buom yn gweithio gyda'n gilydd ar yr ymgyrch ‘Ie dros Gymru’, a aeth â ni i mewn i'r Cynulliad ac i’r Llywodraeth fel cydweithwyr gweinidogol. O fewn blwyddyn ef oedd Prif Weinidog Cymru gan aros yn y swydd am bron i ddegawd. Mae llawer wedi ei wneud a’i ddweud am allu Rhodri i gofio manylion, ond mae hefyd yn bwysig iawn i gofio ei fod bob amser yn edrych ar y tymor hir, ar y syniadau polisi mawr a allai symud Cymru ymlaen.

Felly, pan oeddwn yn Weinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, fe’i gwnaeth yn glir ei fod yn llawn mor bryderus ynglŷn â gwasanaethau cymdeithasol ag am iechyd, a chydag iechyd y cyhoedd yn gymaint â’r GIG. Sicrhaodd ein bod yn cael y ddeddfwriaeth i benodi Comisiynydd Plant cyntaf Cymru yn 2001. Roedd y plant a oedd yn derbyn gofal yn Voices from Care yn gwybod ei fod yn gwrando pan ymatebodd i adroddiad Waterhouse.

Wrth gwrs, roedd y rheiny’n amseroedd anodd yn ein dyddiau cynnar, fel y dywedwyd: £1.9 biliwn o gyllideb iechyd o’i gymharu â thros £7 biliwn erbyn hyn. Ond, fe wnaethom ni wrthod y fenter cyllid preifat, a chyflwyno presgripsiynau rhad ac am ddim ac agorodd Rhodri ein hysgol feddygol fawr ei bri i raddedigion yn Abertawe—ac roedd yn hynod falch o fod yn ganghellor Prifysgol Abertawe. Roedd yn angerddol am ein gwasanaeth iechyd, a chefnogi gofal sylfaenol, ond hefyd am hyrwyddo’r gwyddonwyr rhagorol hynny sy’n rhoi Cymru ar flaen y gad o ran ymchwil meddygol. Mae effaith ei benderfyniad i benodi prif gynghorwyr gwyddonol Cymru wedi bod mor bwysig.

Hefyd, mae ei gyfraniad i addysg wedi bod yn unigryw, wrth iddo gefnogi'r cyfnod sylfaen, gan gydnabod pwysigrwydd buddsoddi yn y blynyddoedd cynnar, gan ddod ag addysg uwch i'r Cymoedd, a lansio'r rhaglen weddnewidiol o adeiladu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.

Heddiw, mae’r ymosodiad terfysgol erchyll ym Manceinion yn bennaf yn ein meddyliau, ac mae'n rhaid i ni gofio ymateb cyflym Rhodri, pan oedd yn Brif Weinidog, i ddigwyddiadau 9/11 a 7/7, gan ddwyn ynghyd yr holl arweinwyr ffydd at ei gilydd mewn fforwm i sefydlu perthnasoedd newydd, sydd wedi parhau drwy ddŵr a thân hyd y dydd heddiw. Aeth Julie a minnau i gyfarfod teimladwy iawn ddydd Sul yn y ganolfan gymunedol Hindwaidd, gyda chyfraniadau gan sefydliadau lleiafrifoedd ethnig ac arweinwyr ffydd—mae llawer ohonynt yma heddiw. Y neges oedd fod Rhodri wedi annog cysylltiad, ei fod wedi gwrando a’i fod wedi gweithredu. Mae llawer wedi ei ddweud am allu a dawn Rhodri i ymwneud â phobl, a hynny bob dydd, ym mhob man yr aeth iddo yng Nghymru, ond yr oedd hefyd yn ddyn a oedd yn edrych allan i'r byd ehangach. Roedd Cymru o Blaid Affrica yn enghraifft ddisglair o hynny, fel y byddwn yn ei weld ar Ddiwrnod Affrica, a gaiff ei ddathlu yn y Senedd ddydd Iau.

Felly, roedd Rhodri Morgan yn ddyn gwirioneddol eithriadol sydd wedi gadael ei ôl yn annileadwy ar Gymru. Roedd yn wleidydd â dawn unigryw ac yn meddu ar y gonestrwydd a’r trugaredd mwyaf. Rwyf wedi bod mor ffodus o gael ei adnabod a gweithio gydag ef, fel arweinydd gwirioneddol ysbrydoledig a ddiffiniodd ystyr a phwysigrwydd datganoli i Gymru, gan hefyd lunio hunaniaeth arbennig ar gyfer Llafur Cymru. Nawr, mae'n rhaid i ni ddysgu gyda’n gilydd o’i fywyd, ei etifeddiaeth fel cyfaill mawr a chyson i Gymru. Diolch, Rhodri.