3. 2. Cwestiynau i’r Prif Weinidog – Senedd Cymru ar 23 Mai 2017.
3. Faint o arian cyhoeddus a gafodd ei fuddsoddi yn rhwydwaith rheilffordd Cymru a'r Gororau yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf? OAQ(5)0613(FM)
[Anghlywadwy.]—mae Llywodraeth Cymru yn darparu £180 miliwn mewn taliadau cymhorthdal masnachfraint a chyllid ar gyfer gwasanaethau ychwanegol a cherbydau.
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ac rwy’n datgan buddiant fod fy chwaer yn gweithio i Network Rail. Tybed a all y Prif Weinidog roi ffigurau wedi'u diweddaru ar faint o elw a wnaed gan weithredwr presennol y fasnachfraint honno. Mae gen i ffigurau ar gyfer 2012 sy'n dangos bod y cwmni wedi gwneud elw o £13.6 miliwn, ac wrth gwrs, mae hwnnw'n gwmni sy'n eiddo cyfan gwbl i Lywodraeth yr Almaen, ac mae’r broses ymgeisio ar y gweill ar gyfer y fasnachfraint nesaf. Tybed a all y Prif Weinidog ddweud wrthym a yw'n parhau i fod yn ymrwymedig i ddychwelyd y rhwydwaith rheilffyrdd i berchnogaeth gyhoeddus, ac os felly, a yw'n credu bod cyfle wedi'i golli o beidio â defnyddio'r ddarpariaeth gweithredwr dewis olaf er mwyn ei ddychwelyd i berchnogaeth gyhoeddus Cymru cyn gynted â phosibl?
Rwy’n parhau i fod yn ymrwymedig i hynny. Yn anffodus, wrth gwrs, oherwydd y ddarpariaeth yn Neddf Cymru, nid yw’n ddewis sydd ar gael i ni. Nid ydym wedi cael caniatâd i edrych ar ddefnyddio corff cyhoeddus hyd braich i redeg y fasnachfraint, yn wahanol i’r Alban. Bydd ef yn gwybod bod hwn yn fater lle’r ydym ni’n rhannu'r un farn ac yn rhywbeth yr ydym ni mewn anghydfod â Llywodraeth y DU yn ei gylch. Yn rhan o broses masnachfraint y flwyddyn nesaf, rydym ni’n disgwyl gweld y gwerth gorau am arian yn cael ei ddarparu i gwsmeriaid yng Nghymru, ac, wrth gwrs, buddsoddiad sylweddol mewn cerbydau. Ceir llawer o bobl sy'n defnyddio rheilffyrdd y Cymoedd sydd mewn cerbydau sy’n ddegawdau lawer oed. Maen nhw’n haeddu gwell na hynny, ac rydym ni eisiau gweld hynny’n cael ei ddarparu yn ystod y cyfnod masnachfraint nesaf.
Mae'n eironi rhyfedd, onid yw, bod trenau Arriva yn cael un o'r cymorthdaliadau uchaf o unrhyw ddarparwr trenau cyhoeddus, ac eto mae newydd ddatgan yr elw mwyaf erioed. Rwy'n siŵr yr hoffech chi, fel finnau, weld Llywodraeth â dull mwy rhesymegol o ran y ffordd yr ydym ni’n rhedeg ein rheilffyrdd ar ôl 8 Mehefin. Ond, ar hyn o bryd, mae gennym ni Lywodraeth y DU sydd, yn anffodus, wedi ymrwymo i fynnu bod yn rhaid gwario’r £125 miliwn a roddwyd o’r neilltu i wella ein gwasanaethau rheilffyrdd ar drydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd, pan fo’r holl arbenigwyr yn eglur bod rheilffyrdd ysgafn yn fwy cost-effeithiol ac y bydd yn gwella amseroedd teithio mewn ffordd na fydd trydaneiddio yn ei wneud. Beth ydych chi'n feddwl y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau y ceir dull llawer mwy rhesymegol o ran y ffordd yr ydym ni’n buddsoddi arian cyhoeddus, er mwyn sicrhau ein bod ni’n cael yr enillion sydd eu hangen yn y system fetro yr ydym ni’n gobeithio ei chyflwyno ar draws y de-ddwyrain?
Wel, mae gennym ni system ryfedd lle y darperir cymhorthdal cyhoeddus o £180 miliwn i gwmni preifat, sydd wedyn yn gwneud elw o £14 miliwn ar ben hynny. Mae'n anodd iawn cyfiawnhau’r math hwnnw o lefel. Nid oeddem ni’n gyfrifol am y fasnachfraint pan gafodd ei dyfarnu y tro diwethaf, ond mae'n anodd iawn cyfiawnhau hynny i'r cyhoedd. Wrth gwrs, mae rheilffordd ysgafn wedi'i drydaneiddio. Ceir gwahanol ffyrdd o’i wneud, nid oes rhaid i chi gael ceblau uwchben—mae ffyrdd eraill o wneud hynny—ond, i mi, egwyddor graidd y metro yw y dylai fod yn estynadwy. Oes, wrth gwrs, mae gennym ni’r rhwydwaith craidd wedi ei sefydlu ar hyn o bryd, ond mewn amser, y bwriad yw edrych ar lwybrau newydd nad ydynt yn cael eu gwasanaethu ar hyn o bryd gan y rheilffyrdd trwm. Os ydym o ddifrif ynghylch datblygu'r rhanbarth o gwmpas Caerdydd a thu hwnt, yna mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr y gall pobl deithio heb orfod mynd i'w ceir, gan achosi mwy o dagfeydd. Felly, bydd yr estynadwyedd hwnnw a hefyd y cymysgedd o ddarpariaeth a fydd yn rhan, heb os, o’r metro, yn rhoi’r hyblygrwydd hwnnw ar gyfer y dyfodol hefyd.
Prif Weinidog, 60 mlynedd yn ôl byddwn wedi gallu teithio o fy mhentref, Rhaglan yn Sir Fynwy, ar y trên i Gaerdydd. Ni ellir gwneud hynny nawr, oherwydd yn amlwg, collasom lawer o'r rhwydwaith rheilffyrdd lleol yn ôl yn y 1950au a'r 1960au. Rydych chi wedi sôn am yr angen i sicrhau bod y metro yn estynadwy a’i fod yn cyrraedd ardaloedd o’r de a dinas-ranbarth y de-ddwyrain nad ydynt wedi eu cyrraedd hyd yn hyn, neu na fyddai’n gallu eu cyrraedd ar hyn o bryd. A ydych chi wedi rhoi mwy o ystyriaeth i’r mater o ganolfan fetro bosibl yn y Celtic Manor, neu yn ardal y Celtic Manor? Rwyf wedi codi hyn yn y gorffennol gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros seilwaith. Rwy'n credu, pe byddech chi’n ystyried datblygu canolfan yn y fan honno, y gallech chi gael craidd da iawn wedyn i adeiladu oddi wrtho i'r ardaloedd gwledig o gwmpas Casnewydd a hyd at fy ardal i o’r wlad, i wneud yn siŵr y gallai pawb elwa ar y metro.
Wel, rwy’n cael fy nhemtio i dynnu ei goes a dweud, 'Wel, y Llywodraeth Dorïaidd wnaeth gau’r rheilffordd', ond nid wyf yn hollol siŵr ai nhw wnaeth ai peidio. Roedd hynny amser maith yn ôl. [Chwerthin.]
Nid yr un yna. Rwy'n meddwl y gallwn ni rannu hynna.
Yr hyn yr ydym ni’n ei wybod yw bod llawer o reilffyrdd wedi eu cau gan Lywodraethau’r ddwy blaid yn y 1950au a dechrau'r 1960au. Gwelsom hefyd, wrth gwrs, reilffordd Caerfyrddin-Aberystwyth yn cael ei chau i deithwyr ym 1964, ac i laeth ym 1973, gyda'r cledrau yn cael eu codi yn fuan iawn wedyn. Trasiedi fawr a rhywbeth y gallem ni’n sicr fod wedi elwa arno o ran gallu rhedeg gwasanaeth ar y rheilffordd honno, o leiaf cyn belled ag Ystrad Fflur nawr.
Ond, ydw, rwy’n derbyn ei bwynt: mae'n hynod bwysig y dylai ardaloedd o Gymru nad ydynt yn cael eu gwasanaethu gan unrhyw fath o reilffordd gael eu gwasanaethu yn y dyfodol drwy ffurf ar gludiant a allai gynnwys rheilffyrdd ysgafn yn ôl pob tebyg yn hytrach na rheilffyrdd trwm. Rydym ni’n gwybod, wrth gwrs, yn ei etholaeth ef, yr adeiladwyd y ffordd ddeuol dros lawer o'r hen drac rheilffordd yn mynd allan i Drefynwy, ac mae'r Celtic Manor yn rhan bwysig o'n cynlluniau ar gyfer datblygu'r metro. Fel y dywedais, yr hyn sydd wrth wraidd y syniad ar gyfer y metro yw y dylai'r system fod yn hyblyg ac yn estynadwy, ac mae hynny'n golygu edrych ar rannau o Gymru na fu ganddynt wasanaeth rheilffordd ers blynyddoedd maith, fel na fu gan ran helaeth o’i etholaeth ef.
Cwestiwn pedwar, John Griffiths.
Esgusodwch fi, Llywydd, rwy'n teimlo cywilydd dros dro, mae arnaf i ofn. Bydd yn rhaid i mi gael y cwestiwn yna wedi ei arddangos.