Part of the debate – Senedd Cymru am 5:13 pm ar 13 Mehefin 2017.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Byddaf yn ymdrin â'ch pwynt olaf yn gyntaf. Mewn llawer o feysydd o ymdrech ac ymchwil gwyddonol, rydym ni’n cydnabod bod risgiau a heriau gwirioneddol i’r Deyrnas Unedig yn y trafodaethau Brexit. Rydym ni wedi bod yn onest am hynny yn y trafodaethau gyda’ch plaid chi, ac yn y Papur Gwyn sydd gennym ni ac yn y sgyrsiau parhaus y bydd angen eu cael, nid yn unig gyda’r gymuned ymchwil, ond rhwng gwahanol Lywodraethau’r Deyrnas Unedig hefyd, am ein dull o ymdrin â hynny. A dweud y gwir, gallem weld proses adael sy'n ynysu gwyddonwyr—neu, yn wir, os nad yw’n eu hynysu, gwneud cydweithio’n fwy anodd. Er y byddai'n broblem i Ewrop gael ei ynysu neu’n ei gwneud hi’n fwy anodd cydweithio gyda gwyddonwyr o'r DU, mewn gwirionedd, rwy’n meddwl y byddai gennym ni fwy i'w golli yn hynny o beth o ran y gronfa o wybodaeth ryngwladol sy'n bodoli. Felly, mae hyn yn sicr o fudd i ni, a cheir llawer o ddiddordeb o safbwynt Ewropeaidd mewn parhau i gydweithio yn y maes hwnnw. Ni ddylai'r un ohonom ni gymryd hynny’n ganiataol. Mae'n rhaid iddo fod yn rhan bendant o bwyslais holl Lywodraethau’r Deyrnas Unedig, o ran ein safbwynt trafod ar lefel y DU, ac, yn yr un modd, cynnal y cysylltiadau hynny sy'n bodoli. Rwy'n cydnabod y pryder sylweddol sy'n bodoli yn y gymuned wyddonol ac ymchwil am ein perthynas gyda phartneriaid Ewropeaidd yn y dyfodol.
O ran y pwyntiau ehangach a wnaethoch am arbedion ariannol a buddsoddi yn y maes hwn, fel y dywedais, buddsoddwyd £2.3 miliwn gennym i Gymru fod yn rhan o’r Prosiect 100,000 Genom. Rydym ni hefyd yn buddsoddi £6.8 miliwn dros y pum mlynedd nesaf yn y maes hwn, gan ein bod ni’n cydnabod bod angen cyfrannu arian i ddatblygu'r gwasanaeth. Ond, yn yr un modd, mae rhywbeth ynghylch deall beth sy'n digwydd ar ôl hynny, oherwydd, er bod arbedion tymor canolig a thymor hwy i’w gwneud, rydym ni hefyd yn gwybod, pan fydd datblygiadau newydd yn cael eu gwneud, eu bod nhw’n aml yn ddrud ar yr adeg gychwynnol. Ac mae hon yn enghraifft dda o hynny, oherwydd, a dweud y gwir, wrth i’r gost leihau, a’i bod yn fwy tebygol y gallwn ni ddefnyddio hyn mewn ffordd ehangach mewn meddyginiaeth ac o ran diagnosis ac yna gwneud dewisiadau ynghylch triniaeth—yn union fel yr ydym ni’n cael pob cam newydd o unrhyw feddyginiaeth fanwl sy'n cael ei gyflwyno, mae'n aml yn ddrud iawn ar y cychwyn, a’r her yw faint o gynnydd y gallwn ni ei wneud yn ein dealltwriaeth ac wedyn gallu gwneud hynny’n gyffredinol therapiwtig fel y gallwn ni ddeall sut y gallwn ddefnyddio hynny’n ymarferol wedyn. Ond rydym ni’n gwybod, drwy'r arbedion y byddwn ni’n eu gwneud, y bydd dewisiadau anodd o ran cost triniaethau newydd a therapïau newydd sy'n dod i’r fei, ac ni fyddwn eisiau ceisio esgus bod hwn yn faes syml o enillion iechyd i’w wneud am gost isel. Bydd dewisiadau anodd i chi a mi a phob gwleidydd arall yn y Siambr hon ynglŷn â sut a ble yr ydym ni’n gwneud y penderfyniadau buddsoddi hynny dros weddill tymor y Cynulliad hwn ac yn y dyfodol.
O ran eich pwynt olaf, lle soniasoch am faes cyffredinol cwnsela genetig, fel y soniais yn fy natganiad, mae gennym ni eisoes dîm o gwnselwyr genetig sy’n ymdrin ag amrywiaeth o wahanol gyflyrau, nid yn unig y clefydau a’r cyflyrau anghyffredin sy'n bodoli—ond, llawer o bobl, wrth iddyn nhw symud ymlaen a dewis dechrau teulu, yn aml ceir dewisiadau sy'n cael eu gwneud fel rhan safonol o'r sgwrs am IVF, os yw teuluoedd yn mynd trwy hynny. Byddant yn cael sgwrs—byddant yn cael eu cyfeirio at gwnsela genetig ac yn cael sgwrs am yr hyn sy'n bosibl, ac mae honno'n rhan bwysig o'r broses honno. Mae'n dod yn fwy cyffredin hefyd. Rwy'n credu mai’r her i ni fydd nid yn unig sut yr ydym ni’n dibynnu ar arbenigedd penodol o fewn y gwasanaeth iechyd, ond sut yr ydym ni’n gwneud hyn yn rhan naturiol o’r sgwrs i weithwyr gofal iechyd proffesiynol. Ac felly, wrth edrych ar gydweithwyr sy’n eistedd y tu ôl i’ch ysgwydd dde, ym maes ymarfer cyffredinol, mae angen deall sut y bydd hyn yn edrych, yn ogystal ag mewn meysydd arbenigol o driniaeth y tu hwnt, ac nid yn unig gyda meddygon, ond pob math o therapi arall, i ddeall, os ydym ni’n cael sgwrs am opsiynau triniaeth, sut y byddem ni, mewn ffordd sensitif, yn deall ac yn cyflwyno opsiynau posibl i bobl am yr hyn y byddant yn dewis ei wneud. Oherwydd rydych chi yn llygad eich lle: bydd pobl wahanol yn gwneud gwahanol ddewisiadau, ac nid yw hwn yn faes lle byddwn yn ei gwneud hi’n ofynnol i bobl ymddwyn mewn ffordd benodol. Ond mae’n ymwneud â sut yr ydym ni’n cael sgwrs gytbwys gyda'r dinesydd am y datblygiadau sy'n bosibl a sut y gallan nhw ddeall eu risgiau posibl a'r dewisiadau cytbwys y maen nhw eisiau eu gwneud.
Unwaith eto, rydych chi’n meddwl am amrywiaeth o feysydd yn ystod beichiogrwydd a mamolaeth: mae'n ddewis ynghylch a yw pobl eisiau cael amrywiaeth o brofion ar iechyd neu natur eu plentyn yn y groth. Ac mae pobl eisoes yn gwneud y dewisiadau cytbwys hynny, oherwydd rydym ni wedi gwneud y sgwrs honno’n rhan gyffredin o’n gweithlu bydwreigiaeth, ac fe’i gwneir mewn modd sensitif gyda rhieni newydd. Mae hyn yn ymwneud â gwahanol lefel o sgyrsiau am wahanol gyflyrau, gwahanol risgiau a allai fod yn gynhenid o ran pwy ydym ni a phwy y gallem ni fod yn y dyfodol, am y ffordd y caiff y sgwrs honno ei chynnal mewn ffordd sy'n sensitif ac yn hynod broffesiynol ac yn paratoi pobl i wneud y dewisiadau unigol hynny iddyn nhw a'u teuluoedd.