Os yw ffyniant cymunedau ledled Cymru i gael ei wella, mae’n rhaid i gynlluniau adfywio, yn anad dim, rymuso’r bobl sy’n byw yn y cymunedau hynny. Fel y bûm yn pwysleisio ers cyrraedd y Cynulliad yn 2003, mae tai yn allweddol i adfywiad cynaliadwy cymunedau, nid yn unig o ran brics a morter, ond o ran ychwanegu gwerth drwy ryddhau’r potensial dynol mewn cymunedau. Fodd bynnag, er nad oedd unrhyw argyfwng o ran y cyflenwad o dai fforddiadwy pan ddaeth Llafur yn Llywodraeth Cymru yn 1999, aethant ati wedyn i dorri bron i dri chwarter y tai cymdeithasol a thai fforddiadwy newydd a gâi eu hadeiladu, a hyd yn oed y llynedd, Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld nifer y cartrefi newydd a gwblhawyd yn mynd tuag at yn ôl. Cymharwch hyn â chyhoeddiad Llywodraeth y DU ddoe am gronfa seilwaith tai gwerth £2.3 biliwn i Loegr er mwyn darparu ar gyfer cymunedau sy’n tyfu a chael cartrefi wedi’u hadeiladu’n gyflymach. Ar ôl methu deall neu anwybyddu rhybuddion ac adroddiadau olynol gan Swyddfa Archwilio Cymru, mae dull gorchymyn a rheoli Llafur tuag at ymgysylltu â’r gymuned wedi golygu mai gan Gymru y mae’r lefelau isaf o ffyniant, cyflogau a chyflogaeth, a’r lefelau uchaf o dlodi, tlodi plant a diweithdra o blith gwledydd Prydain. Fel y gwelodd ymchwiliad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn 2015 i dlodi yng Nghymru, ‘Tlodi ac Anghydraddoldeb’:

‘Ers dechrau’r mileniwm mae lefel y tlodi yng Nghymru wedi aros yn weddol debyg... gyda 23% o’r boblogaeth yn byw mewn tlodi.’

Mewn ardaloedd eraill yn y DU sydd â lefelau uchel o dlodi, meddai’r adroddiad:

‘fel gogledd-ddwyrain Lloegr, mae lefel y tlodi wedi gostwng yn fwy nag yng Nghymru dros yr un cyfnod.’

Mae’r ffigur tlodi cymharol hwn wedi parhau, ac mae tlodi absoliwt hefyd yn uwch na gwledydd eraill y DU.

Ar ôl gwario £0.5 biliwn mewn gwirionedd ar raglen arweiniol Llywodraeth Cymru ar drechu tlodi, Cymunedau yn Gyntaf, camgymhwyso canfyddiadau adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru 2009 ar Cymunedau yn Gyntaf, a diystyru’r argymhellion yn adroddiad Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ‘Cymunedau yn Gyntaf—Ffordd Ymlaen’, ar ddechrau’r pedwerydd Cynulliad, dywedodd yr Ysgrifennydd cymunedau wrth y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y mis diwethaf na fyddai’r rhaglen yn cael ei hadnewyddu, fod hanes ei gwaith yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru wedi bod yn gymysg, ac nad yw’r ffigurau’n symud.

Ar y llaw arall, fel y gwelodd yr astudiaeth ddofn yn Nhredegar, mae’r agenda grymuso cymunedau wedi cael ei fframio’n gynyddol o fewn y dull cydgynhyrchu.

Dylai’r gwaith o lywodraethu er mwyn sicrhau lleoedd cryf a chynaliadwy geisio ymgysylltu â dinasyddion lleol, meddent, sy’n galw am bersbectif gwahanol iawn i’r ymagwedd arferol at bŵer ar lefel gymunedol, ac yn dibynnu ar allu parod ac agored i rannu pŵer a gweithio tuag at amcanion cyffredin.

Mae Oxfam Cymru wedi galw’n benodol ar Lywodraeth Cymru i ymgorffori’r dull bywoliaeth gynaliadwy ym mhob polisi a gwasanaeth a ddarperir yng Nghymru, gan helpu pobl i adnabod eu cryfderau eu hunain er mwyn mynd i’r afael â’r broblem greiddiol sy’n eu hatal hwy a’u cymunedau rhag cyrraedd eu potensial. Dyma y dylem fod wedi bod yn ei wneud 10 mlynedd yn ôl. Fel y dywed Sefydliad Bevan, os yw pobl yn teimlo bod polisïau’n cael eu gorfodi arnynt, nid yw’r polisïau’n gweithio, a dylid cynhyrchu rhaglen newydd gyda chymunedau, nid ei chyfarwyddo o’r brig i lawr. Gan weithio yn ôl cryfderau a dyheadau pobl, llwyddodd y gwaith o gydlynu ardal leol yn Derby, y cyfeiriwyd ato o’r blaen, i ysgogi cydweithrediad rhwng pobl, teuluoedd, cymunedau a sefydliadau lleol, gan adeiladu ar y model hynod o lwyddiannus yn Awstralia.