Fy ymweliad â Srebrenica, mynd at y gofeb yn Potočari, cyfarfod â goroeswyr yr hil-laddiad—mae’r profiad yn sefyll allan fel un o’r pethau pwysicaf a wneuthum, yn wleidyddol ac yn bersonol. Srebrenica oedd y weithred olaf yn hil-laddiad gwaethaf Ewrop ers y rhyfel, ac wrth gofio’r dioddefwyr, rhaid i ni beidio byth ag anghofio’r 20,000 i 50,000 o fenywod a merched, Bosniaidd yn bennaf, a wynebodd weithredoedd y tu hwnt i amgyffred o drais rhywiol. Ddwy flynedd ar hugain yn ddiweddarach, maent yn parhau i fyw gyda’r golled a chyda’r cof. Rydym yn dal i fod heb wybod union nifer y dioddefwyr, ac ni fyddwn byth yn gwybod. Mae’r rhan fwyaf wedi aros yn dawel, er bod stigma, cywilydd, ofn a thrawma wedi’u claddu hefyd. Mae llawer o fenywod Bosniaidd dewr wedi torri’r distawrwydd ynglŷn â thrais rhywiol fel arf rhyfel, ac oherwydd eu dewrder, cafodd trais rhywiol ei erlyn am y tro cyntaf o dan y gyfraith droseddol ryngwladol. Yr hyn a ddigwyddodd yn Srebrenica oedd cyflawniad mwyaf erchyll yr hyn a all ddigwydd pan adewir i gasineb fagu gwraidd a ffynnu, pan fydd pobl yn cael eu gwneud yn annynol oherwydd eu hil, eu cenedligrwydd, eu crefydd a’u rhyw.