Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy’n croesawu’r cyfle y mae’r ddadl hon yn ei gynnig i gofio am ddigwyddiadau Srebrenica 22 mlynedd yn ôl. Hoffwn ddiolch i Jayne, ac rwy’n credu bod pob un ohonom yma heddiw yn diolch i Jayne Bryant am ddod â hyn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru. Mae’n hanfodol ein bod yn rhoi amser i gofio’r hil-laddiad ofnadwy hwn. Fel y dywedodd Jayne, cafodd o leiaf 8,372 o Fwslimiaid Bosniaidd, yn fechgyn, dynion a henoed eu lladd gan luoedd Serbaidd mewn cyfres wedi’u trefnu’n systematig o ddienyddiadau diannod. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn mynychu’r digwyddiad coffa Cofio Srebrenica heno draw yn adeilad y Pierhead.

Rwy’n gwybod bod yr ymweliadau, o’r adborth a gawsom gan Aelodau’r Cynulliad sydd wedi mynychu’r digwyddiadau hyn ac wedi ymweld—maent wedi creu argraff annileadwy ar ein dealltwriaeth ni a chi ar y cyd, ac mae’n bwysig eich bod wedi cyflwyno hyn i ni eto heno yn y ddadl fer hon. Thema’r cofio eleni yw rhywedd a hil-laddiad, gan gofio’n arbennig am wragedd Srebrenica. Ac wrth gwrs, mae Joyce Watson wedi sôn am hynny heddiw hefyd. Ar yr agwedd hon rwyf am ganolbwyntio yn fy ymateb.

Dioddefodd teuluoedd yn enbyd o ganlyniad i’r erchylltra hwn. Prin y gallwn ddychmygu’r ofn, y trais a’r galar a ddioddefodd y menywod a’r merched Bosniaidd. Cofiwn heddiw am y miloedd a gafodd eu treisio, eu cam-drin yn rhywiol neu eu harteithio, yn aml yng ngolwg pobl eraill, ac weithiau’n cael eu gwylio gan eu plant neu eu mamau eu hunain. Cofiwn y miloedd a welodd eu meibion, eu gwŷr a’u tadau’n cael eu lladd neu eu llusgo ymaith a neb yn eu gweld wedyn. Cofiwn hefyd am y miloedd a gafodd eu diwreiddio o’u cartrefi a’u gwneud yn amddifad, ac mae Jayne wedi disgrifio’r gyflafan erchyll hon—yr arswyd a throseddau trais rhywiol yn cael eu defnyddio fel arf.

Dengys adroddiadau fod dros 50,000 o achosion o gam-drin rhywiol wedi’u cofnodi yn ystod rhyfel Bosnia rhwng 1992 a 1995. I fenywod ym Mosnia a Herzegovina mae etifeddiaeth y rhyfel yn parhau i fwrw cysgod hir. A bron i 20 mlynedd ar ôl diwedd y rhyfel, mae menywod yn parhau i ymladd dros gyfiawnder ond gellid dadlau eu bod eto i gael eu clywed yn llawn mewn cymdeithas Falcanaidd wrywaidd, ac rydych wedi gwneud sylwadau ar hynny. Mae’n dal i fod llawer i’w wneud yno i hyrwyddo cydraddoldeb rhwng y rhywiau a hawliau menywod, i fynd i’r afael â gwahaniaethu a thrais ar sail rhyw, cam-drin domestig, puteindra gorfodol a masnachu mewn menywod.

Mae’r rhai a ddioddefodd gam-drin rhywiol yn ystod y rhyfel, neu a brofodd gam-drin domestig yn y 20 mlynedd ers hynny, hefyd wedi bod yn agored iawn i drallod economaidd. Ar y cychwyn, dychwelodd llawer i gartrefi wedi’u difrodi neu eu dinistrio yn y rhyfel a’u gwthio i rôl enillydd cyflog heb sgiliau hanfodol neu addysg. Mae bygythiad tlodi ac amddifadedd yn berygl hollbresennol i’r rhai sy’n dioddef cam-drin domestig ym Mosnia heddiw. Jayne, fe wnaethoch chi a’ch cyd-Aelodau ddarparu cefnogaeth i famau Srebrenica drwy fod yno, drwy ddeall, drwy wrando a chael tyst gyda hwy i’w dioddefaint, a gwneud datganiad clir.

Mae coffáu Srebrenica yn ymwneud â phob cymuned yn dod at ei gilydd i gondemnio’r hil-laddiad a ddigwyddodd ar garreg ein drws o fewn cof, i barhau i ddysgu’r gwersi ac i ymrwymo i wneud rhywbeth yn ein cymuned eu hunain i herio casineb ac anoddefgarwch. Mae’n hanfodol nad yw’r hanesion a phrofiadau dioddefwyr a goroeswyr erchyllterau yn y gorffennol byth yn cael eu hanghofio. Rydym wedi clywed mwy heddiw am yr atgofion hynny—y straeon personol hynny. Rwy’n gwybod y bydd hynny’n bwysig iawn wrth fwrw ymlaen â’ch cais i edrych ar ffyrdd y gallwn rannu’r ddealltwriaeth honno, dysgu’r gwersi yn ein hysgolion, gyda’n pobl ifanc a chenedlaethau hŷn.

Mae’n rhaid i ni gofio, gyda thrais yn erbyn menywod yn y DU yn cynyddu, mae’n bwysicach nag erioed inni uno hanesion menywod er mwyn i’w lleisiau gael eu clywed ac i ddysgu o erchyllterau a wnaed i fenywod ar draws y byd. Mae creu Cymru fwy cyfartal lle mae gan bawb gyfle i gyflawni eu potensial llawn yn nod canolog i Lywodraeth Cymru, ac mae’n hanfodol fod pob menyw yn gallu cyflawni a ffynnu. Mae menywod yn wynebu anghydraddoldeb mewn llawer o feysydd, sydd ond yn dwysáu os ydynt hefyd yn rhan o grŵp gwarchodedig arall. Yn aml, bydd menywod o gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, menywod lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol, menywod oedrannus neu fenywod anabl i gyd yn wynebu anfanteision lluosog a gallant ei chael hi hyd yn oed yn anos cyrraedd eu potensial llawn. Rydym yn gwbl ymroddedig i weithredu hawliau Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn erbyn Menywod.

Mae ein swyddogion wedi darparu cyfraniad i wythfed adroddiad cyfnodol y DU a fydd yn cael ei gyflwyno yn ddiweddarach eleni ac sy’n tynnu sylw at y cynnydd a wnaethom yn hyrwyddo hawliau menywod ers 2013. Mae lleihau pob math o aflonyddu a chamdriniaeth, gan gynnwys cam-drin domestig, casineb trosedd a bwlio, cam-drin plant a cham-drin pobl hŷn, eithafiaeth a chaethwasiaeth fodern yn nod allweddol yng nghynllun cydraddoldeb strategol Llywodraeth Cymru ar gyfer 2016 i 2020. Rydym yn gweld cynnydd sylweddol, gan gynnwys drwy Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, ein fframwaith ar gyfer mynd i’r afael â throseddau a digwyddiadau casineb, ein Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a’n rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant—nid yn unig y ddeddfwriaeth nodedig hon, y Ddeddf trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ond canolbwyntio ar ffyrdd o atal trais lle bynnag y bo modd a darparu cymorth effeithiol i ddioddefwyr. Rydym yn gwneud cynnydd o ran cyflawni mesurau’r Ddeddf ac wedi ymrwymo £4.9 miliwn i’r gwaith hwn.

Yr allwedd—ac rydym yn deall hyn, ac mae’n dod yn amlwg o ddifrif heddiw o ganlyniad i’ch dadl, Jayne—yw newid agweddau fel nad yw ymddygiad treisgar yn dderbyniol dan unrhyw amgylchiadau, yn lleol, yn genedlaethol neu’n rhyngwladol. Ni chaiff ei oddef yn ein cymdeithas. Rydym yn hyderus y bydd ein deddfwriaeth a gwaith ehangach yn helpu i ddatblygu diwylliant sy’n herio ymddygiad camdriniol i greu Cymru, a byd, lle mae gan bawb hawl i fyw yn rhydd o ofn.

Rwyf hefyd yn cydnabod bod yn rhaid i ni fod yn wydn yn wyneb eithafiaeth, sy’n lledaenu casineb ac ofn, a chryfhau ein penderfyniad i ddod yn gryfach gyda’n gilydd pan gawn ein profi gan droseddau casineb, gan ymdrechu i adeiladu cymdeithas gref ac amrywiol lle y caiff pobl o bob hil, ffydd a lliw eu gwerthfawrogi am eu cymeriad ac am eu gweithredoedd. Mae hynny’n golygu dod â phobl at ei gilydd, gan chwalu rhaniadau i greu cymunedau â chysylltiadau da. Mae’n golygu meithrin goddefgarwch a chysylltiadau da rhwng pobl. Yn y gwaith hwn, gallwn gael ein hysbrydoli gan oroeswyr Srebrenica, a menywod, dynion a phlant sydd wedi cael nerth i ddioddef eu profiadau erchyll, a dewrder i ddod o hyd i ffyrdd i ailadeiladu eu bywydau a’u cymunedau. Ni ddylem byth anghofio’r hil-laddiad yn Srebrenica. Mae Jayne wedi ein hatgoffa ohono eto heddiw, ac wrth gwrs, i ddilyn yn adeilad y Pierhead heno, mae’n rhaid i ni barhau i ddysgu gwersi a pharhau i weithio er mwyn rhoi diwedd ar drais rhywiol yma yng Nghymru ac ar draws y byd.