Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Un o’n trysorau mwyaf gwerthfawr ni, sy’n cael ei werthfawrogi uwchlaw pob gwasanaeth cyhoeddus arall yng Nghymru, rydw i’n siŵr, ydy’r gwasanaeth iechyd, yr NHS, ac adnodd mwyaf gwerthfawr yr NHS ydy’r gweithlu—y bobl hynny sydd, drwy gyfuniad o’u sgiliau nhw, a’u hymroddiad nhw, yn sicrhau bod pob un ohonom ni yn gallu cael y gofal gorau posib pan rydym ni ei angen o fwyaf. Un o’r dyletswyddau mwyaf sydd gan Lywodraeth Cymru wedyn ydy gwneud yn siŵr bod y gweithlu yna yn cael y gefnogaeth sydd ei angen arno fo—yn cael ei gynllunio yn ofalus, fel bod gennym ni y bobl iawn yn y llefydd iawn efo’r sgiliau iawn i ofalu am gleifion, a bod yna ddigon o bobl yn cael yr anogaeth i ddod i mewn i’r gwasanaeth iechyd ac yn derbyn y hyfforddiant gorau posibl i’w wneud o yn wasanaeth cynaliadwy ar gyfer y dyfodol.

Yn anffodus, rydym ni yn gwybod yna wendidau mawr yn y cynllunio gweithlu yna ar hyn o bryd, sy’n creu gwir broblemau ac yn bygwth gallu’r NHS i ddarparu ar gyfer pobl Cymru. Mi fydd rhai ohonoch chi wedi gweld adroddiadau newyddion yr wythnos yma yn dilyn ymchwil Plaid Cymru i gofrestrau risg byrddau iechyd Cymru, lle mae pob un ohonyn nhw yn adnabod diffygion gweithlu—prinder meddygon, prinder nyrsys—fel risgiau gwirioneddol ar y lefel uchaf. Mae adroddiadau risg y byrddau yn sobri rhywun: yn sôn am anallu i ddarparu gwasanaethau neu gleifion yn wynebu risg o niwed y gellid ei osgoi. Y prynhawn yma, mi wnawn ni fynd drwy rai o’r gwahanol elfennau o gynllunio gweithlu yr ydym ni’n meddwl mae’n rhaid eu blaenoriaethu yn llawer mwy nag ydym ni’n ei weld gan y Llywodraeth Lafur ar hyn o bryd. Mae cleifion Cymru, mae staff yr NHS rŵan, a staff yr NHS yn y dyfodol, yn haeddu gwell.

Mi wnaf i yn gyntaf drio paentio darlun o le rydym ni arni rŵan. Caiff rhai o’m cyd-Aelodau ymhelaethu ar sawl agwedd o gynllunio gweithlu ac effaith cael gweithlu sydd ddim yn gynaliadwy rŵan ar gleifion. Cymru sydd ag un o’r lefelau isaf yn Ewrop o feddygon y pen. Mae prinder mewn nifer o arbenigeddau, yn cynnwys meddygaeth frys, paediatreg, obstetreg, sydd wedi arwain at golli’r gwasanaethau hyn yn llwyr mewn rhai llefydd, canoli mewn llefydd eraill, troi at wasanaethau wedi’u harwain gan nyrsys mewn llefydd eraill, a chanlyniadau yn cynnwys amseroedd aros hirach, triniaethau wedi’u canslo, diffyg staff yn siarad Cymraeg, ac mae hynny’n cael effaith gwirioneddol ar allbynnau i gleifion sy’n dymuno cael gofal Cymraeg. Yn y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach heddiw, mi dynnais i sylw’n benodol at y ffaith bod triniaeth thrombectomi wedi cael ei thynnu’n ôl yng Nghaerdydd dim ond rhyw naw mis ar ôl iddi gael ei chyflwyno oherwydd bod staff wedi’u colli a neb i gymryd eu lle nhw.

Mae gofal sylfaenol yn wynebu heriau difrifol—problemau recriwtio, problemau cadw staff yn arwain at amseroedd aros hirach am apwyntiadau a phwysau annerbyniol, wedyn, yn cael ei roi ar y meddygon teulu sydd gennym, ac mae’r nifer hwnnw’n gostwng. Mae niferoedd meddygon teulu wedi gostwng mewn termau absoliwt o 2,026 i 2,009 dros y tair blynedd diwethaf. Dim ond 25 yw’r nifer, ond pan rydych chi’n ystyried bod mwy a mwy yn dewis gweithio’n rhan-amser, mae’r nifer cyfatebol o GPs llawn-amser yn debyg o fod wedi gostwng ar raddfa llawer mwy, ac nid yw’r ffigwr hwnnw o ‘full-time equivalents’ ddim yn cael ei gyhoeddi bellach, ers 2013, oherwydd pryderon am safon data. Rydym ni angen y data hynny er mwyn gwybod lle rydym ni arni.

Ystyriwch wedyn bod chwarter ein holl feddygon teulu ni o fewn degawd i oed ymddeol, ac mae graddfa’r broblem o’n blaenau ni yn dod i ffocws cliriach. Mi ddywedodd Dr Eamonn Jessup, cadeirydd pwyllgor meddygol lleol gogledd Cymru yn ddiweddar ei fod o’n bryderus am gynaliadwyedd un o bob tri o bractisys meddygon teulu’r Gogledd. Mae prinder staff meddygol llawn amser yn arwain at gostau mawr hefyd—costau locyms a gweithwyr asiantaeth bellach o gwmpas £150 miliwn yn flynyddol ac yn codi; £44 miliwn y flwyddyn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn unig, i fyny o £31 miliwn mewn mater o dair blynedd. Felly, rydym ni angen mwy o feddygon.

Ond ar yr un pryd, rydym wedi gweld gostyngiad o 13 y cant y llynedd yn nifer y rhai o Gymru a wnaeth gais i astudio meddygaeth. Un y cant o ostyngiad oedd yna ar draws Prydain. Dim ond rhyw 30 y cant o fyfyrwyr meddygol yng Nghymru sy’n hanu o Gymru, o’i gymharu ag 85 y cant o fyfyrwyr meddygol Gogledd Iwerddon yn dod o Ogledd Iwerddon, ffigwr cyfatebol o 80 y cant yn Lloegr a 55 y cant yn yr Alban. Rydw i wedi adrodd y ffigurau yma dro ar ôl tro yma, ond mae yn dangos sefyllfa wir druenus. Rydym yn awchu am ragor o feddygon ond yn methu ag annog ein pobl ifanc i ystyried meddygaeth fel gyrfa, neu ddim digon ohonyn nhw, ac wedyn yn methu â rhoi llefydd i ddigon ohonyn nhw i astudio yma yng Nghymru. Mi wnaiff Sian ymhelaethu ar hynny, yn cynnwys, wrth gwrs, ein galwad ni ar ddatblygu addysg feddygol israddedig llawn ym Mangor.

A ydym yn hyfforddi mwy o feddygon teulu o ystyried ein bod ni’n ddesprad hollol am fwy ohonyn nhw? Er bod y pwysau ar ofal sylfaenol wedi cynyddu’n sylweddol dros y 10 mlynedd diwethaf, mae’r targed ar gyfer y nifer rydym eisiau’u hyfforddi wedi aros yn ei unfan—136. Yn Lloegr, mae’r targed wedi codi 30 y cant oherwydd eu bod nhw’n sylweddoli maint y broblem. Rydym ninnau hefyd angen gosod targedau uwch.

Mi wnaf i droi at nyrsio. Ar newyddion ITV ddoe, yn ymateb i ymchwil Plaid Cymru y gwnes i sôn amdano ar gofrestrau risg, mi ddywedodd Tina Donnelly o’r Coleg Nyrsio Brenhinol,

If you’re saying that an extreme risk is that you have got a shortage of nursing staff, then the responsibility would be to close beds because you should not be operating at that level where you are knowingly staffing your wards with insufficient staffing levels because that will compromise patient safety. And that is unacceptable.’

This is what Hywel Dda’s risk register says:

There is a risk of: Avoidable harm to patients, avoidable detriment to the quality of patient care and delays in A&E pathway. This is caused by: Lack of Registered Nurses leading to unsafe staffing levels in Emergency Departments.’ and

Baseline staffing levels not meeting NICE guidelines. Vacancies within registered nurse establishments.’

A study of UK wards by Professor Anne Marie Rafferty found that mortality increased by 26 per cent on wards with lower nurse staffing levels. In California, where a safe staffing law was introduced, mortality rates for 30 days fell by 10 to 13 per cent. A 2011 review of RCN members showed that 25 per cent of RCN members were not receiving continuous professional development, and in 2013, that rose to 43 per cent. Many LHBs have placed a moratorium on nursing staff being allowed to undertake any training. Welsh nurses are less likely to have received so-called mandatory training—we’re talking about equipment training, moving and handling, infection control—than in any other UK country. And 9.7 per cent in 2013 had received no such training at all—almost double the figure for the UK as a whole. This paints a really bleak picture of an NHS where nursing staff aren’t being given the supports that they need, and that is bad for patients.

The chief nursing officer’s guidance recommends a ratio of one registered nurse to seven patients cared for on medical and surgical wards—1:11 at nights. The responses to a recent Royal College of Midwives survey of members indicates that, on average, 9.7 patients to one registered nurse on day shifts in Wales. Eighty-five per cent of the respondents reported more than seven patients to one registered nurse. That’s not good enough. Other survey findings: only 55 per cent of nurses felt satisfied with the care they could give; 32 per cent felt they had enough time to care for patients. I could go on. We already have accepted the principle, through legislation here, of the need to ensure safe staffing levels. We cannot let slip the need to get the right number of nurses with the right training, the right support, in order to give patients the care that they need.

I’ll leave it there for now. We’ll have more from my Plaid Cymru colleagues here. In 2014, we launched a detailed policy paper on how we would train and recruit 1,000 extra doctors. A 10-year plan, with marginal gains, involving a range of policies: financial incentives; making the NHS more attractive for doctors to work; investments in medical education and training, including the development of medical training in the north. In 2016, we added the training and recruitment of 5,000 nurses and midwives over a 10-year period. We know this can’t be done overnight, but we need to be setting a trajectory. Now, this is a challenge, and these are challenges for Government. I’m looking forward to the debate this afternoon, looking forward to the response from the Cabinet Secretary, because I can tell you, lots of people working hard in the NHS in Wales are looking for far better from the Government and workforce planning than what they currently see.