Cefais fy magu yn y 1980au ym Merthyr Tudful ac rwyf wedi byw drwy Thatcheriaeth a'r dinistr a achosodd i fy nghymuned a chymunedau eraill ledled Cymru. Yn rhy aml, gwelsom fod cenhedlaeth o blant a gafodd eu magu mewn tlodi yn ystod y cyfnod hwnnw wedi aros yn dlawd wrth iddynt dyfu'n oedolion ac wedi dod yn rhan o'r system cyfiawnder troseddol. Roeddwn yn ceisio meddwl am enghraifft o sut yr adwaenwn dlodi ar oedran cynharach yn fy mywyd a chofiais am brofiad a gefais pan oeddwn ar brofiad gwaith yn y llysoedd ym Merthyr Tudful gyda chwmni o gyfreithwyr lleol. Sylweddolais fy mod yn adnabod cryn dipyn o'r bobl ifanc a oedd yn mynd i'r llys y diwrnod hwnnw, a chyfarfûm â rhai ohonynt wedyn. Mewn gwirionedd, pan euthum yno fel tyst i'r profiad hwn, ar brofiad gwaith, roedd rhywun yn credu fy mod yn gariad i rywun a oedd yn cael ei gyhuddo y diwrnod hwnnw. Rwy'n credu mai dyna pryd y gwnaeth fy nharo, oherwydd nid oeddwn yn hapus nac yn gyffyrddus iawn â'r ffaith bod llawer o fy nghyfoedion yn fy ngrŵp oedran ysgol yn wynebu'r profiad hwnnw yn eu bywydau. Ac ni ddylent fod wedi bod yn y system cyfiawnder troseddol, ond ni chawsant eu cefnogi drwy gydol eu bywydau, oherwydd y tlodi yr oeddent yn byw ynddo, oherwydd yr amgylchiadau y cawsant eu magu ynddynt ym Merthyr yn y 1980au. Ac mae'n parhau i ddigwydd hyd heddiw mewn llawer o'n cymunedau ledled Cymru.

Ond y gwahaniaeth rhwng nawr a'r 1980au yw bod gennym Lywodraeth Cymru, ac nid oedd honno gennym bryd hynny. Ond ble mae Llywodraeth Cymru? Nid wyf yn bwriadu awgrymu mai ei chyfrifoldeb hi'n unig yw hyn, er na fyddent byth yn ysgwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw beth bynnag, fel rydym wedi'i weld yn eu gwelliant heddiw. Gwn fod y gymysgedd wenwynig o economeg asgell dde a'r newidiadau niweidiol i les a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU wedi bod yn achos ac yn rhwystr i'r broblem hon, ond ni ddylai fod unrhyw ymdeimlad o hunanfodlonrwydd nad oes mwy y gellir ei wneud gan y Llywodraeth hon ym Mae Caerdydd. Nid ydym am ddisgrifio'r broblem yn barhaus; rydym am ganfod atebion go iawn yma yng Nghymru.

Mae gwelliant y Blaid Lafur heddiw yn dangos nad ydynt o ddifrif ynglŷn â'r mater hwn, yn anffodus. Oes, mae yna gydnabyddiaeth ei bod hi a Llywodraeth y DU yn gyfrifol, ac mae wedi amlinellu rhai prosiectau teilwng ac rydym yn cytuno gyda'r prosiectau hynny. Ond yn ein barn ni, ni all unrhyw Lywodraeth honni ei bod o ddifrif ynglŷn â sgandal ein tlodi oni bai ei bod yn awyddus i ddal yr holl ddulliau o newid a allai effeithio ar dlodi yma yng Nghymru. Y gwir amdani yw na chaiff anghenion lles ein holl ddinasyddion eu diwallu'n gyfartal. Nawr, ar hyn o bryd, a ydych o ddifrif yn fodlon sefyll ar y cyrion? Mae eu hanghenion yn cael eu tanseilio yn yr un modd gan Lywodraeth y DU ac mae'n peri rhwystredigaeth, dro ar ôl tro, i glywed bod yn rhaid inni wneud hyn mewn ffordd gyfartal pan fo'n ras i'r gwaelod ar hyn o bryd. A ydym o ddifrif am adael y pwerau i ddiwygio lles yn nwylo'r Ceidwadwyr yn y DU yn hytrach na chymryd yr awennau ein hunain, cael ein barn ein hunain ar y prosiectau hyn? Dyna rwy'n ei gael yn sylfaenol anodd i'w ddeall o'r meinciau Llafur yma yng Nghymru. Sut y gall Llafur ymosod ar newidiadau lles Torïaidd fel prif achos problem tlodi plant a hwythau'n gwbl wrthwynebus i hyd yn oed geisio ennill rheolaeth dros yr union bwerau a allai leddfu effaith, neu hyd yn oed atal rhai o'r newidiadau hynny? I ni, mae'n dangos diffyg egni sylfaenol a diffyg awydd i fod yn ddim mwy na chorff dosbarthu grantiau rhanbarthol.

Yn 1964, lansiodd yr Unol Daleithiau—a dyfynnaf—'y rhyfel ar dlodi', Deddf cyfle economaidd, ac mae ei theitl hir yn dweud,

Deddf i gynnull adnoddau dynol ac ariannol y Genedl er mwyn trechu tlodi.

Nid wyf yn awgrymu bod gennym yr un amrywiaeth o offer i efelychu'r cynllun penodol hwnnw, ond mae teimlad ac ysgogiad Llywodraeth sy'n defnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael iddi i fynd i'r afael ag argyfwng cenedlaethol ar goll yma yng Nghymru.

Hoffwn gyffwrdd ar rywbeth pwysig hefyd. Mae hon yn ddadl sy'n digwydd yn y gwledydd datganoledig eraill, ac mae'r gwledydd datganoledig hynny'n gwneud yn well na'n gwlad ni. Yng Ngogledd Iwerddon, er gwaethaf y gwahaniaethu strwythurol, cymdeithasol ac economaidd enfawr a wynebir gan gynifer o'r boblogaeth, ac ansefydlogrwydd y trafferthion a'i Llywodraeth ddatganoledig a ddeilliodd o gytundeb Dydd Gwener y Groglith, mae ganddi gyfradd tlodi plant sy'n is nag un Cymru. Mae cyfradd tlodi plant yr Alban hefyd yn is nag un Cymru, er na ddefnyddiodd lawer o'r pwerau cyllidol a'r manteision sydd ganddi tan yn ddiweddar iawn. Mae twf economaidd y ddwy wlad a'u cynnyrch domestig gros, o gymharu â chyfartaledd y DU, wedi bod yn gryfach nag yng Nghymru. Ar ddiwedd y 1990au, roedd gan Gymru gynnyrch domestig gros uwch nag Iwerddon. Gallwch ddyfalu lle'r ydym arni heddiw gyda hynny. Bydd pobl yng Nghymru yn gofyn yn gwbl briodol ble mae ein difidend datganoli ar ôl dau ddegawd o reolaeth Lafur. Gall Llywodraeth Cymru nodi eu rhaglenni presennol, ond beth am y degawd diwethaf? Rwy'n credu bod angen i Lafur ofyn cwestiwn difrifol a didwyll iddi ei hun: sut y mae eisiau i'w hoes fel Llywodraeth yn y cyfnod hwn o ddatganoli gael ei chofio?

Fel y soniais, rwy'n cofio sut beth oedd tyfu i fyny yn yr ardal y cefais fy magu ynddi, mewn man a oedd yn dioddef tlodi a dirywiad—ac mae wedi gwella. Mae arnaf ofn fod y tlodi a oedd yn fwy gweladwy yn yr 1980au o ran ffatrïoedd yn cau a mannau diwydiannol segur yn fwy cudd bellach. Rydym yn byw drwy ein hail gyfnod o dlodi eang yng Nghymru yn ystod fy oes, os bu iddo ddiflannu o gwbl mewn gwirionedd. Ar y pwynt hwn, bydd llawer o bobl yn ystyried oes Llafur Cymru dros y degawd diwethaf fel oes tlodi, oes dirywiad, oes ymlafnio. Nid wyf yn cael unrhyw lawenydd pleidiol yn yr argraff honno; nid oes ond tristwch a rhwystredigaeth i mi wrth feddwl am genhedlaeth arall eto sydd wedi cael cam.