Gofynnodd Caroline Jones, 'Pwy sy'n gofalu am y gofalwyr?' Ac mae llawer yn ei chael hi'n anodd—nid yw dau o bob tri yn cael digon o gwsg, ac mae gormod yn dioddef o iselder, ac mae Age Cymru yn nodi amrywiadau eang o ran y gofal. Dywedodd fod angen inni wneud mwy i gefnogi gofalwyr di-dâl a galluogi gofalwyr ifanc i gyfuno gofalu ag addysg a hyfforddiant.

Diolchodd Angela Burns o galon i ofalwyr yng Nghymru y byddai cymdeithas yn dod i stop heb eu cyfraniad. Soniodd am garedigrwydd dieithriaid ac yna cyfeiriodd at un neu ddau o achosion, yn enwedig disgybl nad oedd yn cyflwyno ei gwaith cartref yn brydlon, ond nad oedd gan yr ysgol unrhyw syniad am ei chyfrifoldeb gofalu, a gofalwr ifanc arall y dywedwyd wrthynt am gael gwared ar eu ci pan gawsant eu hailgartrefu'n llwyddiannus fel arall.

Soniodd Jenny Rathbone am ofal iechyd darbodus, sy'n golygu bod yn rhaid inni werthfawrogi ein gofalwyr, a'r angen am drefniadau hirdymor ar ôl i riant gofalwr farw, ac yn allweddol, fod angen inni weithio ar gydgynhyrchu gyda gofalwyr.

Canmolodd Janet Finch-Saunders ofalwyr ifanc, ond tynnodd sylw wedyn at waith gofalwyr hŷn, gyda llawer ohonynt yn anabl neu'n dioddef problemau iechyd hirdymor eu hunain, a llawer sy'n byw mewn amgylchiadau ynysig ac unig. Tynnodd sylw at y ffaith y gallai cynghorau fod yn gweithredu'n anghyfreithlon. Soniodd am y diffyg data ar asesiadau gofalwyr, yr angen am seibiant hyblyg ac o ansawdd uchel, ac y gallai buddsoddi mewn gofalwyr arbed £7.88 i'r system iechyd am bob £1 a werir.

Cyfeiriodd Dr Dai at y ffaith bod gwasanaethau statudol yn llwyr ddibynnol ar ofalwyr di-dâl anffurfiol, fod meddygfeydd meddygon teulu bellach yn llawn o bobl hŷn sydd angen gofal yn y cartref a bod angen cefnogi eu gofalwyr gyda gwybodaeth a chymorth, ac yn allweddol eto—gwaith y sector gwirfoddol yn darparu cymorth.

Soniodd Mohammad Asghar fod mwy o bobl yn gofalu ac yn gofalu am amser hwy. Siaradodd yn deimladwy am ei brofiad personol a'i wraig hyfryd, ac rwy'n dweud hynny oherwydd fy mod yn ei hadnabod ac mae hi'n hyfryd. Soniodd am fudd seibiant hyblyg o ansawdd uchel i lesiant a dywedodd nad ydym yn gwybod sut y mae awdurdodau lleol yn defnyddio'r arian y maent yn ei gael.

Siaradodd Vikki Howells am yr angen i osgoi canlyniadau anfwriadol, am y baich ychwanegol ar ofalwyr, a gofalwyr ifanc nad ydynt yn galw eu hunain yn ofalwyr, a rôl hyrwyddwyr gofalwyr ifanc mewn ysgolion.

Yna dywedodd Huw Irranca-Davies, y Gweinidog, wrth ymateb ar ran y Llywodraeth, fod y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant wedi rhoi hawl i ofalwyr sy'n gyfartal â'r hawl sydd gan yr unigolyn yn eu gofal, fod gan bob un hawl i asesiad a rhaid i'r holl awdurdodau lleol ateb y gofyniad hwnnw. Soniodd am arian seibiant cylchol i awdurdodau lleol, sut yr oedd wedi gwahodd Plant yng Nghymru a'r comisiynydd plant i ymuno â'i grŵp gweinidogol, ac o 2018-19 ymlaen, y gall gofalwyr fod yn hyderus y byddant yn cael cymorth ariannol tra'n astudio. Soniodd am ariannu'r gwaith o ddatblygu cardiau adnabod i ofalwyr, sy'n arbennig o berthnasol i athrawon, meddygon a fferyllwyr. Hoffwn nodi bod hyn wedi ei dreialu'n llwyddiannus, gyda chefnogaeth y comisiynydd plant, gan Barnardo's sir y Fflint. Flynyddoedd lawer yn ôl, daethant yma, a rhoi cyflwyniad yn ei gylch ac ni ddigwyddodd dim. Felly, gobeithio, y tro hwn, nad yw hanes yn ailadrodd ei hun. Oherwydd fel y casglodd y Gweinidog, ni allwn eistedd yn ôl ar fater cefnogi gofalwyr.

Nawr, dywed cod ymarfer Rhan 2 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014

'Un peth sy’n hollbwysig i’r dull a’r system gyfan yw bod ymarferwyr yn cyd-gynhyrchu gyda phlant, pobl ifanc, gofalwyr a theuluoedd, a chydag oedolion, gofalwyr a theuluoedd... i sicrhau bod pobl yn bartneriaid cyfartal yn y gwaith o gynllunio a darparu eu gofal. Bydd hyn yn cynnwys pennu’r hyn sy’n bwysig iddynt a’r canlyniadau lles y maent am eu cyflawni. Rhaid i awdurdodau lleol beidio â gwneud unrhyw benderfyniadau yn seiliedig ar ragdybiaethau ynglŷn ag amgylchiadau person.'

Ac unwaith eto:

'Dylai pobl fod yn rhan o’r gwaith o gynllunio a gweithredu gwasanaethau'.

Fodd bynnag, gwn fod y Gweinidog yn gyfarwydd â chylchlythyr y gaeaf Cynghrair Henoed Cymru—credaf eu bod wedi cyfarfod ag ef wedyn i drafod y mater. Gan gyfeirio at y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, roeddent yn dweud nad yw'r gwirioneddau sy'n deillio o'r Ddeddf yn cyflawni'r disgwyliadau cychwynnol; fod yna ddiffyg parhaus yn y ddarpariaeth eiriolaeth; nad yw sgyrsiau 'beth sy'n bwysig' yn digwydd fel y rhagwelwyd; fod gwasanaethau cyngor a gwybodaeth awdurdodau lleol yn dal i gael eu gweld fel rhai problematig mewn sawl rhan o Gymru; fod cynrychiolwyr y trydydd sector ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol yn nodi eu bod yn teimlo fel pe baent yn cael eu hallgáu; fod y trydydd sector yn cael eu gweld fel rhai sy'n chwarae rhan ymylol, heb fawr o gyfranogiad strategol os o gwbl a heb fawr o fewnbwn yn y broses o gynllunio rhaglen; a'i bod yn ymddangos bod anghenion unigolion yn dal heb eu diwallu mewn gormod o achosion.

Yr unig reswm pam y setlwyd achos adolygiad barnwrol y mis diwethaf a oedd yn ymwneud â methiant i asesu a diwallu anghenion oedolyn ifanc awtistig ac i ystyried parodrwydd a gallu gofalwr ei rhiant i ddiwallu angen cyn cynnal gwrandawiad llawn oedd oherwydd bod Cyngor Sir y Fflint wedi cytuno i ddarparu ymddiheuriad ffurfiol a rhoi iawndal. Mae'r achos hwn yn tynnu sylw at bwysigrwydd asesiadau cynhwysfawr i bobl sydd angen gofal a chymorth a'u gofalwyr, yn unol â'r ddeddfwriaeth. Ac er i'r achos gael ei setlo cyn cynnal gwrandawiad llawn, mae'n darparu cipolwg gwerthfawr er hynny ar sut y bwriedir i'r ddeddfwriaeth hon gael ei chymhwyso, ond sut y mae awdurdodau lleol yn dal i wneud camgymeriadau mawr yn aml.

Ddoe ddiwethaf, cefais e-bost gan riant sy'n gofalu a ddywedai hyn:

Fel oedolyn awtistig fy hun, rwy'n cael trafferth i nodi pan na chyflawnir y ddyletswydd.

Cyfeiriodd at ei thri o blant ei hun, ac mae dau ohonynt eisoes wedi cael diagnosis eu bod ar y sbectrwm, a daeth i'r casgliad:

Gan fod yr ysgol i'w gweld yn benderfynol nad yw'r problemau y mae'r bechgyn yn cael trafferth â hwy yn gysylltiedig â'u hawtistiaeth, nid oes gennyf syniad sut i sicrhau'r cymorth sydd ei angen arnynt.

Cefais e-bost gan riant arall sy'n gofalu yn sir y Fflint yn ystod y ddadl hon, rhiant plentyn awtistig gydag amryfal anghenion heb eu diwallu, ac roedd hi'n dweud hyn:

Rwy'n dal heb gael asesiad gofalwr o fy anghenion ac anghenion fy merch, er fy mod wedi gofyn am un gyntaf ym mis Ionawr 2014 ac wedi codi'r mater dro ar ôl tro.

Gwyddom fod y gwerthusiad dros dro o'r strategaeth awtistiaeth integredig wedi dweud bod y dull o'r brig i lawr, yn hytrach na chydgynhyrchu, wedi llesteirio'r ffordd ymlaen. Mae gennyf lawer o enghreifftiau eraill mewn llawer o siroedd eraill.

Gallwn fod wedi mynd ymlaen i sôn am Wrecsam a Chonwy ac amrywiaeth o wahanol sefyllfaoedd lle nad yw pethau'n gweithio fel y bwriada'r ddeddfwriaeth iddynt wneud, oherwydd bod gormod o bobl mewn grym yn amharod i rannu'r pŵer hwnnw ac yn dewis a dethol o'r canllawiau, y codau a'r ddeddfwriaeth. Oni bai bod Llywodraeth Cymru yn barod i ddangos arweiniad a'u hwynebu, a gwneud iddynt gydnabod beth y mae hyn yn ei olygu, gyda hyfforddiant priodol a chymorth pan fo angen, mae straeon fel hyn yn mynd i barhau, yn anffodus.