Yn gyntaf, a gaf fi groesawu'r ddadl hon a chroesawu hefyd y Papur Gwyn 'Cartrefu Cenedl' gan y Ceidwadwyr? Nid wyf yn cytuno â'r cyfan ohono, ond credaf ei fod yn lle da i ni ddechrau siarad. Nid wyf yn credu ein bod yn trafod agos digon ar dai yn y Cynulliad, ac mae llawer gormod o siarad cyffredinol am dai yn seiliedig ar fod cynnydd mewn prisiau tai yn dda i berchnogion tai a thalwyr morgeisi yn hytrach na'i fod yn ddrwg i brynwyr tro cyntaf, pobl sy'n rhentu a phobl heb gartrefi digon da, sy'n cynnwys llawer o fy etholwyr.

Tai yw'r her fawr sy'n wynebu Prydain gyfan, gan gynnwys Cymru. Gellir rhannu'r cyfnod ar ôl y rhyfel yn ddau gyfnod mewn perthynas â thai: yn gyntaf, y cyfnod rhwng 1945 a 1980. Yn ystod y cyfnod hwn, gwelwyd twf aruthrol yn niferoedd tai cyngor, adeiladu nifer fawr o ystadau newydd, yn enwedig mewn ardaloedd trefol mwy o faint. Hefyd, gwelsom dwf perchen-feddiannaeth a dechrau adeiladu ystadau preifat mawr, unwaith eto yn yr ardaloedd trefol mwy o faint yn bennaf.

Dros y blynyddoedd diwethaf, gwelwyd cynnydd mawr yn nifer yr adeiladau gwag. Clywais bob math o ffigurau, rhwng 16,000 a 27,000. Os defnyddiaf y term 'dros 20,000', i mi, mae hynny'n golygu dros 20,000 yn ormod. Mae nifer o'r rhain, gan gynnwys rhai yn fy etholaeth i, mewn lleoedd y mae pobl eisiau byw ynddynt mewn gwirionedd. Nid ydynt allan mewn mannau 'pwy fyddai am fyw yno?' math o beth. Yn aml mae pobl eisiau byw yno, ond maent wedi cael eu gadael yn wag, dyna i gyd. Rhaid gwneud rhywbeth ynglŷn â hyn. Gwelwyd cynnydd hefyd mewn—. Deiliadaeth tai, gwelwyd cynnydd yn nifer yr aelwydydd un person, gan fod pobl wedi tyfu'n hŷn ac mae mwy o bobl ifanc yn byw ar eu pen eu hunain, cynnydd yn nifer yr aelwydydd pensiynwyr, cynnydd yn nifer y bobl ifanc mewn tai amlfeddiant, yn enwedig myfyrwyr, er nad myfyrwyr yn unig. Mae niferoedd tai cyngor wedi gostwng yn sgil gwerthu nifer fawr o dai a methiant i adeiladu rhai newydd. Cynyddodd eiddo cymdeithasau tai yn sylweddol ond nid yw'n hanner digon i wneud iawn am y gostyngiad yn nifer y tai cyngor a adeiladwyd.

Mae'r dirywiad yn y sector rhentu preifat yn y 1960au a'r 1970au wedi'i wrthdroi, gyda chynnydd enfawr yn nifer y landlordiaid preifat, yn berchnogion ar raddfa fawr a rhai sy'n defnyddio eiddo ychwanegol fel dewis arall yn lle pensiwn. O ganlyniad i newidiadau i fudd-daliadau, mae'r galw wedi cynyddu am lety llai o faint. Ers 1980, rydym wedi gweld diwedd bron yn llwyr ar adeiladu tai cyngor, twf perchen-feddiannaeth, sydd wedi arafu, ac mae twf cymdeithasau tai yn landlordiaid mawr wedi digwydd, ond nid yw hyn yn mynd yn agos at wneud iawn am y tai cyngor a gollwyd.

Yn ystod yr holl gyfnod hwn, rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer gyfartalog yr oedolion sy'n byw ym mhob eiddo, ac mae gwerthu tai cyngor wedi cael effaith ddifrifol ar y farchnad dai. Mae wedi lleihau'r cyflenwad o dai cyngor, ac mae hynny wedi cynyddu'r galw am eiddo cymdeithasau tai ac eiddo rhent preifat. Bydd unrhyw un sydd wedi bod o gwmpas ystadau cyngor yn ymgyrchu wedi nodi nifer yr arwyddion 'ar rent'—rhent preifat—ar eiddo a adeiladwyd gan gynghorau yn y gorffennol. Ac a gaf fi ddweud wrthych fod y rhenti gryn dipyn yn uwch na'r hyn y mae'r cyngor yn ei ofyn?

Roedd dau gyfnod yn ystod yr ugeinfed ganrif pan lwyddodd y cyflenwad tai i fodloni'r galw a'r angen am dai yn eithaf da. Y cyfnod cyntaf oedd rhwng y ddau ryfel byd, pan ehangodd dinasoedd yn llorweddol i ddatblygu caeau gwyrdd maestrefol, gyda chymorth mentrau llywodraeth, a gallai adeiladwyr gynnig perchentyaeth fforddiadwy i bobl ar incwm canolig i isel. Ac roedd hynny oherwydd nad oedd gennym Ddeddf cynllunio. Nid wyf yn meddwl bod unrhyw un eisiau cael gwared ar Ddeddf Cynllunio Gwlad a Thref 1947, fel y'i diwygiwyd, felly y dewis arall, ar ôl yr ail ryfel byd, oedd tai cyngor, ac ar un adeg, dyna oedd oddeutu hanner y nifer o dai a adeiladwyd. Bydd unrhyw un sy'n astudio etholiadau—os edrychwch ar yr etholiad cyffredinol ym Mhrydain yn 1974, ar y llyfr sy'n cael ei gynhyrchu ar ôl pob etholiad, fe welwch nifer yr etholaethau, yn bennaf yn yr Alban, lle'r oedd dros 50 y cant o'r tai yn dai cyngor, ond mewn rhan fawr o Gymru, gan gynnwys fy etholaeth i, roedd dros 40 y cant o'r tai yn dai cyngor.

Felly, rydym mewn sefyllfa bellach lle y mae'n rhaid gwneud rhywbeth. Mae nifer y tai preifat a adeiladir bob amser wedi aros yn eithaf tebyg—mae wedi codi a disgyn ychydig, ond mae wedi bod yn weddol debyg. Oherwydd, gadewch inni fod yn onest, os oeddech yn gwmni adeiladu tai mawr, pam y byddech eisiau adeiladu gormod o dai? Os adeiladwch ormod o dai, bydd prisiau tai yn disgyn; bydd gennych eiddo gwag. Rydych eisiau cadw'r galw'n uchel. Ac nid wyf yn beio'r cwmnïau adeiladu tai am hynny; byddent yn gwneud anghymwynas â'u cyfranddalwyr. Felly, rhaid i rywbeth ddal y slac yn dynn. Yr unig beth sy'n dal y slac yn dynn yn effeithiol yw tai cyngor, felly dyna lle y mae'n rhaid inni fynd.

Rydym wedi gweld rhai awdurdodau lleol, gan gynnwys fy awdurdod fy hun yn Abertawe, yn dechrau adeiladu tai cyngor, ond mae angen iddynt gael eu hadeiladu ar raddfa fawr. Hynny yw, os edrychwch—. Mae Prif Weinidog Cymru yn cynrychioli'r ystâd o dai cyngor fwyaf yng Nghymru, yn Nhrelái. Rwy'n cynrychioli un o'r ardaloedd mwyaf o ystadau tai cyngor, sy'n nifer o enwau gwahanol mewn gwirionedd, ond mae'n ymestyn o'r Clâs i Flaen-y-maes, ar draws gogledd Abertawe. Roedd y rhain yn darparu tai ar gyfer pobl. Ceir rhwystrau mawr i ddadeni mewn adeiladu tai cyngor, gan gynnwys yr un amlwg, sef arian, er nad hynny'n unig. Sut y gallwn ei oresgyn? Wel, caniatáu i gynghorau fenthyca yn erbyn gwerth eu stoc. Credaf fod—.

A gaf fi orffen gyda dau bwynt? Mae angen inni adeiladu nifer sylweddol o dai cyngor ac mae angen inni ailddechrau defnyddio mwy o eiddo gwag unwaith eto. Ailddechreuwch ddefnyddio'r 20,000 o adeiladau gwag, adeiladwch dai cyngor. A phe bai gennyf amser, buaswn wedi dweud pa mor bwysig oedd tai cydweithredol.