Part of the debate – Senedd Cymru am 5:09 pm ar 27 Mawrth 2019.
Diolch. Cyn dirwyn y ddadl hon i ben, hoffwn ddiolch i gyd-Aelodau ar draws y Siambr am gyfrannu at y ddadl amserol iawn hon. Wedi'r cyfan, bydd ein hetholwyr a theuluoedd gweithgar a phensiynwyr yn cael y biliau treth gyngor mawr hynny erbyn hyn. Nawr, llywodraeth leol yw'r sylfaen ar gyfer darparu ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol iawn, ac mae mewn cysylltiad agos iawn â'r bobl y cawsom ninnau hefyd ein hethol i'w cynrychioli. Nawr, er bod data newydd wedi'i ryddhau gan Swyddfa Archwilio Cymru a StatsCymru, mae'r materion a glywsom heddiw yn rhy gyfarwydd o lawer. Maent yn dweud bod angen ailwampio cyllid llywodraeth leol mewn modd cynhwysfawr. Fel y dywedodd yr archwilydd cyffredinol:
mae'n bwysig nad yw cynghorau'n ychwanegu'n ddiangen at y baich a roddir ar dalwyr y dreth gyngor, drwy godi mwy o incwm drwy'r dreth gyngor nag sydd ei angen i ddarparu gwasanaethau'r cyngor.
Yn bwysicach na dim, lle mae cynghorau'n cadw cronfeydd sylweddol wrth gefn—ac maent yn dweud hyn—mae'n hanfodol fod y ffigurau hyn yn cael eu hadlewyrchu yn eu cyllidebau eu hunain.
Nawr, roedd Dai Lloyd a sawl Aelod arall yn beio'r polisi cyni, ac mae'n air a or-ddefnyddiwyd yn helaeth yn y Siambr hon, oherwydd, diolch i'r modd y mae Llywodraeth y DU wedi llwyddo i glirio'r diffyg a etifeddodd—a'i etifeddu a wnaeth, ni allwch wadu hynny—gall ddechrau ad-dalu dyled y DU bellach a chynyddu'r gwariant ar wasanaethau cyhoeddus. Ac ni allwn wadu'r ffaith, am bob £1 a ddarperir i Loegr, y daw £1.20 i Gymru. Felly, nid gofyn a oes arian yn y pot yw diben hyn, ond yn hytrach, sut y gwerir yr arian hwnnw wedyn.
Lle mae cynghorau'n cadw cronfeydd sylweddol wrth gefn, crybwyllwyd ei bod hi'n ymddangos yn annheg i lawer o fy etholwyr, pan fyddant yn dweud, 'Wel, maent yn cadw dros £100 miliwn, pam eu bod wedi cael cynnydd o 1 y cant tra bo fy awdurdod lleol yn cadw ceiniogau o'i gymharu â hynny ac maent wedi gweld -0.3 y cant?' A phan gaiff hyn i gyd ei gyfrifo'n ôl yn gynnydd yn y dreth gyngor—wyddoch chi, mae gennym ddemograffeg hŷn; mae mor annheg ac mae mor anghywir. Ond mae'n rhaid i mi fod yn onest gyda chi, chi yw'r Gweinidog cyntaf mewn wyth mlynedd—credaf fy mod wedi cael pum o Ysgrifenyddion Cabinet dros lywodraeth leol; chi yw'r Gweinidog cyntaf, Julie, sydd wedi cydnabod ein bod yn bryderus ynglŷn â'r fformiwla a'ch bod yn mynd i ddarparu sesiwn friffio dechnegol ac y gallwn gymryd rhan yn sut y teimlwn y dylid mynd i'r afael â'r dangosyddion hynny. Felly, rwyf wedi fy nghalonogi mewn gwirionedd, ac os oedd angen ein dadl i wneud hynny, mae hynny'n newyddion da.
Nawr, fel y nodir yn gyffredinol, mae'r amrywio rhanbarthol rhwng y cronfeydd wrth gefn sydd gan gynghorau yn eithaf syfrdanol. Rhondda Cynon Taf: £152 miliwn. Nawr, gofynnais i'ch rhagflaenydd pam nad oedd y symiau treigl hynny'n cael eu herio. Yr un awdurdodau lleol oedd yn cadw ceiniogau a'r un awdurdodau lleol oedd yn cadw miliynau lawer, ac rwy'n credu o ddifrif—. A hoffwn ofyn i chi fynd ati mewn ffordd wahanol, os gwelwch yn dda, ac edrych yn gyffredinol pwy sy'n cadw, pwy sy'n pentyrru'r arian hwnnw a hefyd yn cael ffigurau setliad da iawn. Amlygwyd hyn gan ymgyrch Cyngor Sir y Fflint, #BackTheAsk, i annog Llywodraeth Cymru i leddfu eu hargyfwng ariannol.
Nawr, beth am fynd ymlaen at gyllid addysg, gan fod Suzy Davies yn hollol gywir i godi'r mater fod yna guddio'n digwydd yno. Pan fo arian yn mynd drwodd i lywodraeth leol nad yw'n cael ei drosglwyddo i'n hysgolion, mae honno'n fwy fyth o sgandal sy'n digwydd yma yng Nghymru. Mae darparwyr addysg, awdurdodau lleol a hyd yn oed yr undebau yn cynddeiriogi ynglŷn â hyn. Mae'n annirnadwy ac yn gwbl anghyfiawn nad yw £450 miliwn o arian ysgolion yn cyrraedd yr ystafell ddosbarth. Felly, unwaith eto, dylech fod yn gweithio'n fwy agos, efallai, gyda'r Gweinidog addysg ynglŷn â sut y cawn yr arian hwnnw i mewn i'r ysgolion hynny, oherwydd mae gennyf athrawon yn awr sy'n gorfod prynu llyfrau, beiros a deunyddiau eraill i'w defnyddio yn eu hysgolion.
Y peth yw, mae gennym broblem yng Nghymru. Mae gennym y cyllid yn dod i Gymru. Mae angen edrych ar y fformiwla llywodraeth leol, a chredaf eich bod yn awyddus i edrych arni, Weinidog. Hefyd, er hynny, credaf fod angen ichi edrych yng nghyllideb y flwyddyn nesaf ar y setliad a roddir i awdurdodau lleol. Y cyfan rwy'n ei ofyn, y cyfan y gofynnwn amdano ar y meinciau hyn: gadewch inni gael rhywfaint o degwch, gadewch inni gael tegwch go iawn o ran y gwariant a dosbarthiad y setliad ar draws ein hawdurdodau lleol yng Nghymru. Diolch.