Rwyf am ddefnyddio'r cyfle hwn i ganolbwyntio ar un agwedd, sef plant mewn tlodi. Gwn fod pobl eraill wedi sôn amdano hefyd, ond roeddwn am edrych ar y ffordd y gofalwn am ein plant.  

Dywedodd Prue Leith, un o'r arbenigwyr coginio mwyaf eiconig, yng Ngŵyl y Gelli yr wythnos diwethaf fod bwyd yn arddangosiad o gariad ac a dweud y gwir, nid ydym yn caru ein plant ddigon, oherwydd mae gormod o deuluoedd nad ydynt yn coginio prydau bwyd ac yn dibynnu yn hytrach ar brydau parod sy'n aml wedi'u lygru â siwgr, halen a braster er mwyn cynyddu eu helw.

Mae tlodi'n fater cymhleth iawn, oherwydd er bod dosbarth, fel y dywedodd John yn gwbl gywir, yn benderfynydd mawr, serch hynny ceir gwahanol bobl o fewn y dosbarth gweithiol sydd ag ymatebion gwahanol i heriau cyflogau isel, addysg annigonol a'r gweddill i gyd. Felly, mae'n fater cymhleth iawn. Mae grym y diwydiant hysbysebu yn sicr yn ffactor yn y mater hwn, a'r ffordd y daw'n ôl at strategaeth y Llywodraeth yw mai prydau ysgol yn aml yw'r unig bryd iawn y mae llawer o blant yn ei gael. Ac yna, fel y nododd adroddiad 'Holiday Hunger' Sefydliad Bevan, mae'r broblem yn tyfu'n un ddifrifol yn y gwyliau pan nad yw'r pryd ysgol hwnnw ar gael mwyach.  

Nawr, mae'r rhaglen gyfoethogi gwyliau ysgol, a gafodd ei threialu ddwy neu dair blynedd yn ôl, wedi llwyddo i ddangos ei bod yn cael effaith wirioneddol fawr ar y plant sy'n cymryd rhan ynddi. Gwnaeth Bwyd Caerdydd waith ymchwil a ddangosai fod traean o'r plant hynny wedi mynd heb bryd o fwyd y diwrnod cynt cyn iddynt ddod i'r cynllun gwyliau Bwyd a Hwyl. Felly, er ei bod yn wych fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo £400,000 arall i'r cynllun hwn, nid yw ond yn ddiferyn yn y môr pan edrychwn ar yr ystadegau eu hunain. Cafodd tua 2,500 o blant ysgol fudd o'r system hon yr haf diwethaf; gobeithio y bydd llawer mwy yr haf yma. Ond nid yw'n cyffwrdd â'r 76,000 o blant, fan lleiaf, sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yng Nghymru a'r 160,000 i 180,000 o blant sy'n byw mewn tlodi cymharol, a llawer ohonynt ar aelwydydd sy'n gweithio.  

Gwyddom mai cael swydd yw'r llwybr gorau allan o dlodi. Mae 70 y cant o blant yn byw mewn cartrefi lle nad oes neb mewn gwaith, 35 y cant mewn cartrefi lle mae un yn ennill cyflog, a 15 y cant mewn cartrefi lle mae dau o bobl yn ennill cyflog hyd yn oed. Felly, mae rhan o hynny oherwydd y cyflogau gwael y mae rhai cyflogwyr yn eu talu. Cyfarfûm â dyn ar y stryd yn fy etholaeth y bore yma a ddywedodd wrthyf ei fod wedi cael cynnig swydd am £4.50 yr awr mewn bwyty. Mae hyn yn gwbl anghyfreithlon, am mai hanner yr isafswm cyflog ydyw. Ond rwy'n siŵr fod llawer o gwmnïau'n cael rhwydd hynt i wneud hynny am nad oes digon o orfodaeth yn digwydd.  

Rwyf am edrych ar bwy sy'n gymwys i gael pryd ysgol am ddim, oherwydd gwyddom, ar ddiwrnod y cyfrifiad ysgol yn 2017-18, fod llai na hanner y plant sy'n byw mewn tlodi incwm cymharol ac sydd mewn addysg amser llawn yng Nghymru wedi cael pryd ysgol am ddim mewn gwirionedd, ac ni wnaeth chwarter y plant a oedd yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim fwyta'r pryd hwnnw. Ni fanteisiodd rhai o'r plant ar y pryd ysgol am ddim er eu bod yn gymwys i'w gael. Felly, mae hon yn broblem wirioneddol gymhleth.

Pwy sy'n gymwys heddiw, gan fod gennym y credyd cynhwysol hefyd yn ogystal â chymhorthdal incwm a lwfans cyflogaeth a chymorth? Wel, bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyfyngu'r rhai ar gredyd cynhwysol i'r rhai a oedd â throthwy enillion net o £7,400 ar ôl ystyried costau tai. Mae'n ddull anfanwl iawn, oherwydd mae aelwyd gyda dau oedolyn ac un plentyn angen llai o incwm nag aelwyd gyda dau oedolyn a thri o blant. Felly, drwy osod cap sy'n ystyried incwm a enillir yn unig, yn anffodus mae Llywodraeth Cymru'n gwaethygu tlodi mewn teuluoedd mwy o faint, grŵp sydd eisoes mewn mwy o berygl o fod yn byw mewn tlodi.  

Ceir llawer o ffyrdd gwahanol y gallem fynd i'r afael â phroblemau deiet annigonol i iechyd, gyda chyrhaeddiad addysgol yn is, yn ogystal â'r broblem wirioneddol heriol sydd gennym gyda gordewdra. Ond rydym yn byw mewn gwlad lle nad yw traean o'r holl fwyd a gynhyrchir byth yn cyrraedd y bwrdd; caiff ei daflu. Felly, rhaid inni gael ffordd o ddatrys y broblem hon a rhaid inni edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i'w datrys, oherwydd y gwahaniaeth rhwng awdurdodau lleol o ran pwy sy'n cael pryd ysgol am ddim, hyd yn oed os ydynt mewn dyled yn eu system heb arian parod mewn ysgolion uwchradd, mae gwahaniaeth enfawr yn hynny, ac mae gwahaniaeth enfawr yn lefel y ddyled prydau ysgol rhwng gwahanol awdurdodau lleol—o £770 yn Rhondda Cynon Taf i'r swm enfawr o £85,000 yng Ngwynedd.