Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn mwynhau'r areithiau yn y ddadl gyfareddol a phwysig hon. Pan oedd Alun yn sôn am brofiadau Gwyn Alf yn Normandi—mae 75 mlynedd ers hynny; roedd yn briodol iawn ein bod wedi clywed hynny—roeddwn yn meddwl efallai y byddech yn symud ymlaen at Wynford Vaughan-Thomas a'i hunangofiant bendigedig lle mae'n disgrifio sut y glaniodd yntau gyda'r cynghreiriaid yn ne Ffrainc cyn ymladd ei ffordd drwy Fwrgwyn, dan fygythiad achlysurol gan y Wehrmacht a bygythiad cyson lletygarwch Ffrengig. Mae'n gofnod anhygoel o'i brofiadau, ond am gymeriadau bendigedig oeddent.

Rwyf hefyd yn gwerthfawrogi'r ffaith bod Alun wedi cyfeirio at athro, ac rwyf am dalu teyrnged i Roy Adams, a oedd yn bennaeth hanes yn Ysgol Gyfun Dwr-y-Felin pan oeddwn yno yn y 1970au hwyr. Nawr, rwy'n sylweddoli bod honno'n adran hanes ragorol. Ar y pryd, rydych yn credu ei bod yr un fath ym mhobman. Roedd y cysyniad o addysgu hanes Cymru wedi'i integreiddio drwy'r cwricwlwm cyfan, o ran y pwysigrwydd a roddwyd iddo, ond hefyd o ran y teimlad a'r modd y cysylltai â hanes Prydain ac Ewrop—a dyna a ddylai ddigwydd, wrth gwrs. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn siŵr fy mod wedi profi ei alwedigaeth, ond byddai'n falch o wybod, rwy'n credu, i mi wneud cwis y BBC—gobeithio eich bod chi i gyd wedi gwneud hwnnw—ac fe gefais bob un yn gywir, yn rhyfeddol. [Chwerthin.] Mae'n ddrwg gennyf; rwyf wastad wedi bod yn orchestwr i ryw raddau ac ni ddylwn frolio, ond fe gefais i bob un yn gywir.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn mynwesu'r hyn sy'n ein creu ni. Mae hanes bob amser yn cael ei greu. Y tu hwnt i ffeithiau moel a thrychinebau naturiol a'r digwyddiadau creulon, mae'n ymwneud â phwysigrwydd yr hyn a ddigwyddodd, sut  rydym yn deall mwy. Mae'r ffordd yr edrychwn ar frwydr Bosworth yn wahanol iawn i'r ffordd yr edrychai'r Edwardiaid arni. Mae'r olwg a gawn ar y diwygiad yng Nghymru yn wahanol iawn i'r hyn a gredid ar anterth anghydffurfiaeth yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae angen archwilio'r pethau hyn yn gyson.

Ond trof yn ôl at y Cwricwlwm Cymreig, a gyhoeddwyd yn 2012, a chredaf ei fod yn eithaf arloesol yn ddweud bod angen archwilio pwysigrwydd hanes Cymru. Roedd yr adroddiad hwnnw'n gytbwys iawn gan ei fod yn dweud fod addysgu hanes y gwledydd cartref yn y DU yn wael at ei gilydd. Credaf mai hyn sydd i gyfrif hefyd am ddiffyg dysgu hanes Lloegr, hanes yr Alban a hanes Iwerddon yn ogystal, efallai, er bod hyn yn mynd y tu hwnt i fy nealltwriaeth fanwl i. Ond ym Mhrydain, rwy'n credu ein bod wedi bychanu pwysigrwydd y gwledydd cartref fel rhan o brofiad Prydeinig ehangach. Nawr, ni fydd rhai pobl yn cytuno â dimensiwn gwleidyddol hynny, ond mae'r dimensiwn cymdeithasol, diwylliannol a daearyddol wedi bod yno erioed, a chredaf fod angen i hynny fod yn amlwg wrth addysgu hanes Cymru.

Ond rwy'n cymeradwyo'r hyn a ddywedodd yr adroddiad yn 2012, oherwydd credaf ei bod yn eithaf heriol, mewn gwirionedd, y dylai hanes Cymru fod yn ganolog i brofiad myfyrwyr Cymru, fel bod pawb yn cael y profiad a gefais yn Ysgol Gyfun Dwr-y-Felin. Rwy'n credu ei fod yn bendant yn rhywbeth a all ei gwneud yn ofynnol i ni edrych ar ganllawiau. Dylai'r deunyddiau—rwy'n credu, unwaith eto, fod yr adroddiad hwnnw wedi dweud y dylai sefydliadau sy'n cael eu hariannu ar sail treftadaeth yng Nghymru fod yn rhan o ddatblygu deunyddiau cwricwlwm yn ogystal â—. Lle cefais fy magu, gallech fynd i Fynachlog Nedd a gweld canlyniad ffisegol y diwygiad, ac mae'n bwysig iawn fod pobl ifanc yn cael y profiad hwnnw.

Rwyf am orffen, fodd bynnag, drwy sôn am bwysigrwydd dealltwriaeth y cyhoedd o hanes Cymru, sy'n mynd ymhell y tu hwnt i'r hyn sy'n digwydd yn yr ysgol ac ymhell y tu hwnt i Gymru. Rwy'n credu bod dealltwriaeth y cyhoedd o hanes Cymru yng ngweddill y DU yn fychan iawn yn ôl pob tebyg, o ran y rheini nad ydynt yn Gymry a'r hyn a gânt hwy. Credaf eu bod ar eu colled. Faint o bobl yn Lloegr sy'n sylweddoli arwyddocâd eu henwau lleoedd? Faint o bobl yng nghanol yr Alban a'r cyffiniau—Glasgow a llefydd tebyg—sydd ag unrhyw ddealltwriaeth wirioneddol o deyrnas Ystrad Clud? Euthum i Amgueddfa Genedlaethol yr Alban unwaith a gofyn, 'A oes gennych unrhyw gasgliad neu ddeunydd ar deyrnas Ystrad Clud?' a dywedwyd wrthyf, 'Na, amgueddfa'r Alban yw hon.' Nid yw eu cysyniad hwy o'r Alban yn cynnwys teyrnas Ystrad Clud. Credaf fod hynny'n rhywbeth y dylem ei gwestiynu gan nad wyf yn credu y gallwch ddeall hanes Prydain a hanes Cymru heb ddeall bod y gweithiau mawr y cyfeiriwyd atynt yn gynharach, y rhai gwreiddiol, yn tueddu i gael eu canfod yn y rhan honno o'r wlad rydym yn ei galw'n Alban yn awr.

Yn olaf, roedd gan yr Amgueddfa Brydeinig arddangosfa eithaf da ar y gwareiddiad Celtaidd ychydig flynyddoedd yn ôl. Ond prin iawn oedd ei thriniaeth o Gymru. Roedd yna rywfaint bach, ond roedd hi bron fel pe bai'r gwareiddiad Celtaidd wedi anweddu. Nid chaech unrhyw ymdeimlad o, 'O, fe wnaeth barhau, mewn gwirionedd, drwy iaith, diwylliant a llenyddiaeth Cymru—ac yn wir, mewn rhannau eraill o'r DU, Sbaen a Ffrainc.' Mae hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ei herio. Mae'n bwnc gwirioneddol dda ar gyfer y ddadl meinciau cefn hon, ac rwy'n canmol Siân am ei gyflwyno.