Sy'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef y ddadl Aelod o dan Reol Sefydlog 11.21 ar ddysgu hanes Cymru, a dwi'n galw ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig.  

Cynnig NDM7068 Sian Gwenllian, Suzy Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod hanes Cymru yn cael ei ddysgu i bob disgybl ysgol yng Nghymru yn ddiwahan.

Cynigiwyd y cynnig.

Diolch, a hoffwn i gynnig yn ffurfiol.

Hoffwn i, cyn dechrau, ddiolch ar ddechrau'r drafodaeth yma i ambell i berson. Diolch i Suzy Davies am gefnogi a hybu'r ddadl. Dwi'n edrych ymlaen at glywed eich sylwadau cloi chi'n nes ymlaen. A diolch i'r rheini a ddaeth ac a gyfrannodd i seminar diweddar wnes i ei gynnal fan hyn yn y Senedd ar hanes Cymru yn y cwricwlwm newydd. Fe gawsom ni drafodaeth ddifyr a chynhyrchiol gan arbenigwyr yn y maes, a chlywed cyflwyniadau gan Eryl Owain, o Ymgyrch Hanes Cymru, Euryn Roberts, hanesydd o Brifysgol Bangor, Martin Johnes, hanesydd o Brifysgol Abertawe, ynghyd ag athrawon ac eraill. Buaswn i hefyd yn leicio diolch i'r rheini sydd wedi dangos diddordeb mawr yn y ddadl yma heddiw yma. Mae'n amlwg bod yna dân yn y bol i gael trafod y pwnc yma, a dwi'n gwybod bod y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu wedi cynnal balot i weld pa bwnc ddylai gael sylw ganddyn nhw, ac roedd hanes Cymru ymhell ar y brig. Felly, dwi'n edrych ymlaen at weld argymhellion y pwyllgor yn dilyn ei ymchwiliad.

Mae'n amserol cynnal y ddadl yma heddiw yma oherwydd bod cwricwlwm Cymru'n cael ei ail-gynllunio. Mae'r cwricwlwm yn cylchdroi o amgylch sgiliau yn hytrach na chynnwys. Mae yna gryfder yn hynny o beth, ond mae o'n gallu codi problemau, ac mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol o hynny. Mae hanes—yn hytrach na hanes Cymru—yn cael ei enwi mewn rhestr o bynciau sydd i'w dysgu o dan y pennawd 'dyniaethau', sef un o'r ardaloedd dysgu a phrofiad newydd. Mae'r dyniaethau'n cynnwys daearyddiaeth, hanes, addysg grefyddol, cymdeithaseg ac yn y blaen. Maen nhw wedi'u plethu i'w gilydd, ac felly dydy cwricwlwm Donaldson ddim yn gosod unrhyw sylfaen ar gyfer dysgu hanes Cymru fel y cyfryw. A beth sy'n fy mhoeni i am hyn ydy, wrth beidio â chynnwys hanes Cymru o fewn y fframwaith, does yna ddim seilwaith na sicrwydd y byddai hanes Cymru a digwyddiadau hanesyddol o fewn hanes Cymru yn cael eu cynnwys mewn gwersi wrth ddilyn y cwricwlwm newydd. Mae angen troi hynny ar ei ben, ac fe all y cwricwlwm fod yn gyfle arbennig i sicrhau nad yw unrhyw ddisgybl yn colli'r cyfle i ddysgu am hanes Cymru.

A dwi'n awgrymu gwelliant bach syml: dwi'n awgrymu bod 'hanes' yn y rhestr yna o bynciau yn cael ei newid i 'hanes Cymru a'r byd' fel bod ein hasesiad a'n hastudiaethau o hanes y byd yn dod o lens ein persbectif Cymreig. Mae dysgu am hanes Cymru yn allweddol ar gyfer ein cenedlaethau nesaf a'u gwneud nhw'n ddinasyddion gwybodus ac ymgysylltiedig, sef un o ddibenion mawr y cwricwlwm newydd. Yn bresennol, mae yna ofyniad yn y cwricwlwm drafft am ddimensiwn Cymreig, a hynny'n rhedeg drwyddo fo, ond dydy hwnnw ddim yn ganolog i'r cwricwlwm ac mae o'n un llinyn o nifer. 

Yr egwyddor tu ôl i'r cwricwlwm newydd ydy rhoi rhyddid i athrawon i fod yn greadigol pan yn dysgu eu pwnc, ac, yn sicr, mae hynny'n ganmoladwy ac yn dangos cydnabyddiaeth o allu ein hathrawon ni, ond mae perig i argymhellion y Llywodraeth arwain at anghysondeb, ac fe fyddai arferion da sy'n cael eu gweithredu mewn mannau ar hyn o bryd ddim yn cael eu lledu. Felly, mae angen manylder ar sut y bydd y cwricwlwm newydd yn cael ei weithredu, ac yn enwedig o gofio'r toriadau sydd yn digwydd i gyllidebau ysgolion. 

Pwynt pwysig i gadw mewn cof ydy bod dysgu hanes Cymru yn rhan o'r cwricwlwm presennol—i fod. Ond dŷn ni'n gwybod bod miloedd ar filoedd o ddisgyblion wedi bod yn gadael yr ysgol efo dealltwriaeth manwl o hanes yr Almaen Natsïaidd ac enwau chwech gwraig Harri'r VIII, ond nid am hanes eu gwlad eu hunain. Felly, dim deddfwriaeth, dim cynnwys a geiriau cwricwlwm o angenrheidrwydd sydd yn mynd i wneud y gwahaniaeth, ond mae'n bwysig bod hanes Cymru'n cael ei wreiddio yn y ddeddfwriaeth newydd. Ond, fel dwi'n ei ddweud, dydy deddfu ar ben ei hun ddim am greu'r newid dŷn ni am ei weld. Yr un mor bwysig ydy magu arbenigedd o fewn y gweithlu, hyfforddiant priodol, ac, yn bwysig iawn, datblygu adnoddau newydd, cyffrous, gan adeiladu ar yr hyn sydd ar gael yn barod. A rhan o’r broblem ydy'r diffyg gwybodaeth, hyder ac ymwybyddiaeth o fewn ein gweithlu. Efallai nad ydy’r athrawon eu hunain wedi cael cyfle i astudio hanes Cymru yn yr ysgol, ac mae’n rhaid inni dorri ar y cylch yna.

Sôn am yr adnoddau, mae nifer o’r adnoddau yn rhai sydd yn Lloegr-ganolig ac mae yna lawer o adnoddau sydd ddim yn berthnasol, mewn gwirionedd. A beth sydd yn anodd ydy i athrawon gael amser i greu defnyddiau addas ac i ddatblygu syniadau efo athrawon eraill. Mae’r toriadau ar gyllid ysgolion a phrinder staff yn gwneud hynny’n gynyddol anodd, ac mae yna le i brifysgolion hefyd helpu efo’r gwaith o greu’r adnoddau ar y cyd â’r athrawon, ond mae hynna angen ei gefnogi efo arian, ac mae angen rhoi digon o amser i hynny ddigwydd, ac mae angen rhaglen hyfforddiant mewn swydd hefyd, a hynny ar raddfa eang efo cyflwyno’r cwricwlwm newydd.

Mi wnaeth y Prif Weinidog ddweud ddydd Mawrth wrth fy nghydweithiwr Llyr Gruffydd—mi ddywedodd e hyn: bydd hanes Cymru yn rhan ganolog o’r cwricwlwm newydd gydag adnoddau digonol i gefnogi’r gwaith. Gwych. Ond sut mae sicrhau hynny? Mae angen cynllun a ffrydiau gwaith a meini prawf sydd yn mynd i droi’r datganiad yna yn realiti.

Mae hunaniaeth Gymreig yn fyw ac yn iach; mae mwy a mwy o bobl yn falch o’u Cymreictod. Mae pobl yn falch o’u gwreiddiau ac eisiau canfod mwy am bwy ydyn ni fel Cymry. Mae yna ddyletswydd i ymateb i hynny; mae’r dyhead yn amlwg. Rydym ni wedi gweld y diddordeb ymhlith ein pobl ifanc wrth i’r murluniau i gofio boddi cwm Tryweryn godi ar draws y wlad. Ac mae yna ddiddordeb mawr yn y cyfrif Trydar @1919race riots sy’n trydar fel petai ddigwyddiadau terfysgol hiliol y Barri a Chasnewydd ym Mehefin 1919 yn digwydd heddiw. Mi oedd yna gyffro o gwmpas sioe gerdd Tiger Bay, a ddatblygwyd gan Ganolfan y Mileniwm, am hanes dociau amlddiwylliannol a diwydiannol Caerdydd. Tair enghraifft o ddod a’n hanes yn fyw mewn modd creadigol, dirdynnol a real sydd wedi tanio’r awydd yma ym mhobl ifanc i ddysgu mwy. Mae pob cenedl angen gwybod ei stori—beth sydd wedi ei ffurfio, beth yw ei gorffennol.

Dylai pob disgybl dderbyn yr un cyfleoedd i ddysgu am hanes Cymru yn ei holl ffurfiau a’i ddehongliadau mewn ffordd sy’n eu herio nhw ac yn eu hysbrydoli nhw. Mae yna gyfle gwirioneddol efo’r cwricwlwm newydd ac efo’r gwaith sydd yn digwydd o gwmpas hynny i unioni’r cam. Mae’n bryd i’r genhedlaeth nesaf gael gwybod ein stori ni a’n lle ni yn y byd. Diolch.

Wel, mae'r gorffennol yn hysbysu'r dyfodol. Mae llawer o'r mythau a'r chwedlau sydd wedi ffurfio treftadaeth a diwylliant Cymru yn cyfeirio’n ôl at orffennol cyffredin yr Hen Frythoniaid a oedd yn byw ledled Prydain, ac a elwid yn 'Wælisc', neu 'Welsh' neu 'estron' gan y goresgynwyr, ond a gyfeiriai at ei gilydd fel cydwladwyr, fel 'Cymry'. Weithiau, clywn am oes y Rhufeiniaid, goresgyniad Ynys y Derwyddon, caer Rufeinig Segontium yng Nghaernarfon, ac yn fwy diweddar, y filâu Rhufeinig a ddarganfuwyd mewn anheddiad ar lannau gorllewinol y Gymru fodern. Clywn am y goncwest Normanaidd yng Nghymru a'r cestyll a adnewyddwyd neu a adeiladwyd ganddynt. Mae angen i ni glywed mwy am y darn tywyll hwnnw o hanes rhwng y cyfnodau hynny, sy’n ymwneud â chymaint o dreftadaeth wych ac sy’n cynnwys gwir darddiad chwedlau Arthur.

Dywedir, am gyfnod byr o amser, fod y Brythoniaid Rhufeinig o'r gorllewin, o Ystrad Clud i Gernyw a Llydaw, wedi sefyll yn unedig yn erbyn y goresgynwyr a feiddiodd gyfeirio atynt fel 'estroniaid' yn eu gwlad eu hunain. Adennill y tiroedd a gollwyd ac aduno llwythau Prydain oedd eu hetifeddiaeth. Ysgogwyd y Goncwest Normanaidd yn Iwerddon a Phrydain gan chwedlau Brutus ac Arthur, fel y cawsant eu hailysgrifennu gan Sieffre o Fynwy ar gyfer ei feistri Normanaidd. Yn ystod gaeaf 1069-70, bu farw 100,000 o wŷr Prydain yn yr ymgais i gyflawni hil-laddiad yng ngogledd Lloegr gan y Normaniaid—anrhaith y gogledd—naill ai yn y laddfa gychwynnol neu o ganlyniad i'r newyn a ddilynodd. Ac eto, ni saif unrhyw gofeb i nodi'r golled ofnadwy hon. Roedd y gwrthryfeloedd yn 1070 gan Hereward Effro yn Lloegr, yn 1294 gan Madog ap Llywelyn yng Nghymru, ac yn 1297 gan William Wallace yn yr Alban oll yn wrthryfeloedd gan wŷr Prydain yn erbyn gormes y Normaniaid.

Ymladdodd tad ac ewythr Robert I, brenin yr Alban, dros frenin y Normaniaid, Edward I, 'morthwyl yr Albanwyr', yn ngoresgyniad Cymru ym 1282-84, gan fod arnynt wasanaeth milwrol yn gyfnewid am eu tiroedd yn Lloegr. Credir bod Robert ei hun wedi treulio peth amser yn llys Edward yn ystod y cyfnod hwn ac efallai ei fod ef ei hun wedi bod yn rhan o’r ymladd. Wrth wasanaethu marchog o sir y Fflint, Syr Gregory Sais, treuliodd Owain Glyndŵr a'i frawd Tudur gyfnod yn gwarchod Caerferwig ar y ffin rhwng Lloegr a’r Alban, ac ym 1385, ymunodd Owain a thri aelod arall o'r teulu â'r fyddin a arweiniodd brenin olaf y Normaniaid, Rhisiart II, yn erbyn yr Alban. Ar ôl gwasanaethu'r brenin Plantagenetaidd olaf yn ufudd, aeth ati wedyn i gynllwynio gyda theulu Percy a theulu Mortimer i rannu'r deyrnas yn dair rhan.

Roedd Harri VII yn hanu o hen deulu ar Ynys Môn, a oedd yn honni eu bod yn ddisgynyddion i Gadwaladr, brenin hynafol olaf Prydain yn ôl y chwedlau. Roedd yn ddisgynnydd ar ochr ei dad i Ednyfed Fychan, distain neu stiward Gwynedd, a thrwy wraig y distain i Rys ap Tewdwr, brenin Deheubarth yn ne Cymru. I feirdd Cymru, roedd cred mai Harri oedd y mab darogan a fyddai'n rhyddhau'r Cymry rhag gorthrwm. O'r herwydd, pan esgynnodd i'r orsedd, fe adunodd y Brythoniaid Rhufeinig yn y gorllewin â'u cydwladwyr—y Cymry yn y tiroedd coll i'r dwyrain.

Priododd merch Harri VII, Marged, aelod o'r teulu brenhinol yn yr Alban. Ei disgynnydd uniongyrchol oedd Iago VI o'r Alban, a olynodd Elisabeth I ar orsedd Lloegr ym 1603 ac felly daeth yn Frenin Iago I ar y Deyrnas Unedig, gan uno'r Alban â gweddill y DU drwy etifeddiaeth yn hytrach na choncwest, yr undeb gwleidyddol ac economaidd a basiwyd gan Seneddau Lloegr a'r Alban 104 o flynyddoedd yn ddiweddarach. Mae Elisabeth II yn ddisgynnydd uniongyrchol i Harri VII drwy ei ferch Marged, chwaer hŷn Harri VIII.

Roedd boddi pentref Capel Celyn yng ngogledd Cymru ym 1965 i greu cronfa i ddarparu dŵr i Lerpwl yn adleisio digwyddiadau yn swydd Gaerhirfryn ganrif yn gynharach pan adeiladwyd cadwyn o gronfeydd dŵr Rivington i gyflenwi dŵr i Lerpwl, pan foddwyd llawer o anheddau mewn cymunedau lleol a thir melino a thir ffermio, a do, cafwyd protestiadau yn Lerpwl.

Mae achosion economaidd ac effaith gymdeithasol hanes diwydiannol modern hefyd yn ddall i ffiniau. Ar ôl 1970, diflannodd y diwydiant glo i bob pwrpas yng ngogledd a de Cymru, yn ogystal ag yn Northumberland a Durham, swydd Efrog, canol yr Alban, swydd Gaerhirfryn, Cumbria, dwyrain a gorllewin canolbarth Lloegr a Chaint. Caewyd gweithfeydd dur yn 1980 yn Shotton, Consett a Corby. Mae mythau’r gorffennol a gwirioneddau’r presennol fel y rhain yn cyfuno i greu chwedlau sylfaenol ein gwlad. Mae hanes Cymru a hanes y Prydeinwyr, felly, yn cydblethu ac yn anwahanadwy, a dylid eu haddysgu i bob disgybl ysgol yng Nghymru ar y sail hon.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i siarad yn y ddadl hon, oherwydd rwy'n gobeithio bod hanes yn fwy i ni na dim ond rhestr o ddyddiadau a dealltwriaeth o'r bonedd a'r uchelwyr. I mi, mae hanes yn llawer mwy na hynny. Mae'n cynnwys hanes ein pobl, hanes ein hiaith, ein diwylliant, ein daearyddiaeth, ein heconomi. Ni allwn gael hanes economaidd heb Robert Owen a'r effaith y mae'n dal i'w chael heddiw, ac rwy'n siarad fel Aelod Cydweithredol o'r Senedd hon. Cefais fy magu yn y diwylliant a grëwyd o ganlyniad i ddiwydiannu, ac yn sicr mae'n rhaid i ni ddeall hanes strwythurol ein gwlad, os mynnwch.

Bydd y Gweinidog yn gwybod hanes Cilmeri a'i bwysigrwydd i ni, ac mae'n bwysig fod fy mab yn gwybod yr hanes hwnnw hefyd. Ond yr wythnos diwethaf wrth gwrs, ymwelodd y Gweinidog â thramffordd Brinore yn ei hetholaeth yn Nhal-y-bont. Nawr, pe bai'r Gweinidog wedi cerdded ar ei hyd, byddai wedi cyrraedd fy etholaeth i yn Nhredegar, a phe bai wedi cerdded ar draws y bryniau a cherdded drwy Drefil, byddai wedi mynd heibio i'r Ogof Fawr. Nawr, treuliais 30 mlynedd yn chwilio amdani, rwy'n gobeithio y byddai hi'n cael mwy o lwc. Byddai wedi gwybod hanes yr Ogof Fawr lle cadwyd arfau cyn i Zephaniah Williams siarad â'r bobl yn Nhredegar yn Twyn Star—mwy na thebyg mai yn Gymraeg y siaradodd—a'u harwain i Westy'r Westgate yng Nghasnewydd ar y penwythnos gwlyb hwnnw ym mis Tachwedd. Dyna'r pethau sy'n ein cysylltu. Maent yn cysylltu sir Frycheiniog a Blaenau Gwent a Blaenau'r Cymoedd.

Pan oeddwn yn yr ysgol, dysgais am y chwyldro diwydiannol—glo, mwyn haearn, coed a dŵr yn cyd-ddigwydd ym Mlaenau'r Cymoedd gan sbarduno chwyldro diwydiannol—ond dysgais hefyd am hanes pobl a grëwyd o ganlyniad i'r chwyldro diwydiannol hwnnw a diwylliant a grëwyd gan y bobl hynny. Dysgais am y faner goch yn cael ei chwifio yn yr awyr gan weithwyr Merthyr, a dysgais pam roeddent yn gwneud hynny. Dysgais hefyd am 'black domain' y Teirw Scotch a orfododd y streiciau yn Nhredegar.

Dysgais hefyd lle roedd y gweithfeydd haearn yn Nhredegar. Nid oes arwydd yno heddiw, ond mae yna giât i hen weithfeydd yr NCB, sy'n dweud stori arall wrthym am ein hanes. Mae hwnnw'n hanes nad oedd o reidrwydd ar y cwricwlwm, ond fe'i clywais gan athrawon ysbrydoledig. Rwy'n dal i alw 'Mr Darkins' yn Mr Darkins ac nid 'Jeff'. Fe wnaeth fy ysbrydoli i ddysgu am y Siartwyr ac fe wnaeth fy ysbrydoli i ddysgu am bwy oeddem ac o ble y daethom. A PJ—Peter Morgan Jones—a ddysgodd bob un ohonom am hanes yr hyn yw Cymru'n digwydd bod; treuliodd amser yn siarad â ni am y Tad Ignatius, wrth gwrs, yng Nghapel-y-ffin, yn ogystal. Felly, mae gennym hanes diwylliannol, hanesyddol a chrefyddol, llawer mwy na rhywbeth sy'n digwydd mewn ystafell ddosbarth ac sy'n cylchdroi o gwmpas dyddiadau.

Gobeithio y bydd y Gweinidog, wrth ymateb i'r ddadl hon, yn siarad â ni am yr hyn y mae wedi'i alw yn ei gwaith yn 'gynefin', sy'n air bendigedig yn fy marn i, gair na ellir ei gyfieithu, sy'n dweud wrthym o ble rydym yn dod, lle rydym yn byw, lle mae ein teulu'n byw a lle mae ein pobl yn byw. Gobeithio bod y cysyniad o gynefin, y syniad mai'r hyn y cawsom ein gwneud ydym ni, yn rhywbeth na chaiff ei gyfyngu i wers hanes. Gobeithio y bydd yn rhan o'n gwersi economaidd, gobeithio y bydd yn rhan o'n gwersi daearyddiaeth, gobeithio y bydd yn rhan o'n gwersi iaith, gobeithio y bydd yn rhan o greu dinesydd sy'n deall, nid yn unig yr hyn a ddigwyddodd a phryd y digwyddodd, ond sut y mae hynny wedi effeithio arnom heddiw.

Gadewch i mi ddweud hyn wrth gloi. Rwy'n credu bod angen i ni ddod o hyd i ffordd o wneud hyn y tu allan i'r ysgol hefyd. Oherwydd fe ddysgodd Mr Darkins a PJ fi y tu allan i'r ystafell ddosbarth lawn cymaint ag y gwnaethant yn yr ystafell ddosbarth, drwy ein hysbrydoli i ddarganfod mwy. Mae pawb o fy nghenhedlaeth i yn deall ac yn cofio Gwyn Alf a Wynford Vaughan-Thomas yn dadlau ar draws y wlad a thrwy'r cenedlaethau yn The Dragon Has Two Tongues. Un o'r protestiadau cyntaf y bûm ynddi oedd protest i gofio terfysg Merthyr ac i gofio'r hyn a ddigwyddodd yno. Siaradodd bryd hynny am ei hanes personol fel un o feibion Dowlais, ond siaradodd hefyd am ei brofiadau ar draethau Normandi, wrth iddo ymladd mewn rhyfel a ddisgrifiodd fel rhyfel y bobl yn erbyn ffasgiaeth—unwaith eto, mae hynny'n atseinio drwy'r oesoedd.

Nid yw hanes bob amser yn gyfforddus ac nid yw bob amser yn gyfleus ac nid yw bob amser yn hawdd. Ar hyn o bryd, rydym yn cofio'r terfysgoedd hil yng Nghaerdydd. Siaradais â phobl gartref yn Nhredegar ynglŷn â chofio canrif wedi'r terfysgoedd gwrth-Iddewig ym 1911. Nid oeddent eisiau cofio hynny. Roedd cywilydd arnynt am yr hyn a ddigwyddodd yn ein tref yn ein henw ni a chywilydd am yr hyn a wnaeth hynny i ni, yn enwedig yn awr a ninnau'n dal i frwydro yn erbyn gwrth-Semitiaeth yn y wlad hon. Felly, mae ein hanes yn cynnwys mwy na'r hyn a ddigwyddodd yn y gorffennol, mae'n cynnwys pwy ydym ni heddiw, a'n cyfrifoldeb ni fel seneddwyr ac fel arweinwyr y wlad hon yw sicrhau bod ein hanes yn aros yng nghalonnau a meddyliau ein pobl wrth i ni geisio creu dyfodol i'n pobl.

Ar 13 Ebrill eleni, fe wnaethom ddihuno i'r newyddion fod fandaliaid wedi dinistrio rhan o furlun 'Cofiwch Dryweryn' ger Aberystwyth. Yn ddiau, roedd yn weithred wleidyddol, ac mae wedi arwain at ymdrechion i atgynhyrchu'r murlun ledled Cymru. Ond yr elfen fwyaf barbaraidd i mi oedd y ffaith eu bod wedi chwalu drwy'r gair 'cofiwch'—ymgais i ddileu a chwalu ein cof am ein gorffennol.

Nawr, mae lle i godi henebion. Rydym yn dda am wneud hynny yng Nghymru. Ond er mwyn i ni deimlo ymdeimlad o berchenogaeth ar yr adegau canolog hynny yn ein hanes, yn dda a drwg, mae'n rhaid i ni gael ein dysgu amdanynt. Mae hyn yr un mor wir am hanes diweddar ag ydyw am ddysgu am Brythoniaid cynnar. Er mwyn deall lle rydym, beth ydym, mae'n rhaid i ni wybod beth a'n lluniodd. Yr hyn sy'n ddiymwad yw ein bod yn genedl o storïwyr, yn ôl i benillion Aneirin a Taliesin yn y chweched ganrif i'r cyfarwyddion a'r Gogynfeirdd a adroddodd ein chwedlau, hanesion yr aelwyd a straeon gwerin i dorfeydd o bobl a'u tywysogion. Straeon dychmygol, fel y dywedodd Gwyn Alf Williams, oedd y ffordd gyflymaf dros y mynyddoedd. Mae straeon wedi ein maethu. Maent wedi ein rhwymo gyda'n gilydd. Ac mae hynny'n sicr yn wir am ein straeon ein hunain, ein hanesion ein hunain.

Rwy'n defnyddio'r gair lluosog 'hanesion', ac rwy'n credu ei bod yn hanfodol bwysig dod o hyd i gyfleoedd yn y cwricwlwm newydd i gyfleu'r hanesion nad ydym yn gwybod cymaint amdanynt: y rhannau y mae'r Cymry wedi'u chwarae mewn digwyddiadau hanesyddol gwych mewn rhannau eraill o'r byd, fel y chwyldro Americanaidd, a cheisio dadorchuddio ffynonellau newydd hefyd, ffyrdd newydd o adrodd hanesion pobl na wnaeth ysgrifennu'r llyfrau hanes. Buaswn i'n cysylltu fy hun hefyd â galwadau i sicrhau bod ysgolion yng Nghaerdydd yn addysgu disgyblion am y terfysgoedd hil a ddigwyddodd 100 mlynedd yn ôl. Mae Cymru'n parhau i gael ei chyfoethogi gan y llu o ddiwylliannau sydd wedi cyfrannu at ein straeon, ac ni ddylem osgoi digwyddiadau hyllach yn ein gorffennol er mwyn i ni allu dysgu oddi wrthynt.

Rwyf eisoes wedi cyfeirio at y bardd hwnnw o'r chweched ganrif, Aneirin. Mae ei gampwaith, 'Y Gododdin', yn record lenyddol o luoedd y Gododdin a fu farw mewn brwydr yn yr Hen Ogledd, ardal ger Catterick, neu Catraeth, i roi ei enw Brythoneg. Mae'n amhosib gorbwysleisio arwyddocâd llenyddol a hanesyddol y gerdd hynod hon, gan ei bod ymysg yr hynaf o'i math yn Ewrop—ac mewn sawl ffordd, hap a damwain oedd y ffaith iddi oroesi. Mewn un llinell hynod ddirdynnol, mae Aneirin yn dweud mai 'tawelwch fu' ar ôl y frwydr. Ychydig iawn o dystiolaeth hanesyddol sy'n bodoli ynghylch pobl y Gododdin a'r frwydr a'u dinistriodd. Mae hanes yn dawel yn eu cylch. Mae hyn ond yn profi pa mor bwysig yw adrodd yr hanesion sydd wedi goroesi.

Allwn ni ddim bod yn rhy gyfarwyddol, wrth gwrs, ac mae'n rhaid cael gofod i ysgolion ac athrawon benderfynu'r ffordd orau i blethu hanes lleol i mewn i'w gwersi. Mae sawl ffordd o ddysgu hanes. Nid oes anghenraid iddo fod yn gronolegol nac yn ganonaidd. Gellir dadlau bod llawer gormod o hanes yn rhoi gormod o bwyslais ar weithredoedd brenhinoedd a breninesau, gan esgeuluso profiad pobl gyffredin o wrthryfeloedd lleol a'r newid yn y ffordd oedd y werin yn gweld eu hunain a'u pwysigrwydd o fewn cymdeithas—straeon fel helyntion Beca, Siartwyr Casnewydd a Dic Penderyn. Os yw'r cwricwlwm yn rhy amwys o ran creiddioldeb hanes Cymru, mae peryg y bydd yn cael ei israddio i'r cyrion, neu gael ei ddefnyddio fel troednodyn i hanes byd-eang.

I gloi, Lywydd, hoffwn ddyfynnu rhagor o eiriau gan Gwyn Alf Williams, a dynnodd sylw at y ffaith bod y Cymry wedi creu eu hunain drwy adrodd ac ailadrodd eu stori o un genhedlaeth i'r llall. Dywedodd mai arteffact yw Cymru, un y bydd y Cymry'n ei gynhyrchu os dymunant wneud hynny. Mae'n galw am weithred o ddewis. Nawr, rwyf wedi siarad am furluniau ac arteffactau yn fy nghyfraniad heddiw, ond rwy'n gobeithio fy mod hefyd wedi egluro nad yw hanes Cymru ond yn ymwneud â cherrig a meini'n unig; mae'n ymwneud â gwrthryfeloedd, munudau annisgwyl, newidiadau ar amrantiad. Dylai plant ledled Cymru ddysgu amdano yn ei holl ogoniant.

Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn mwynhau'r areithiau yn y ddadl gyfareddol a phwysig hon. Pan oedd Alun yn sôn am brofiadau Gwyn Alf yn Normandi—mae 75 mlynedd ers hynny; roedd yn briodol iawn ein bod wedi clywed hynny—roeddwn yn meddwl efallai y byddech yn symud ymlaen at Wynford Vaughan-Thomas a'i hunangofiant bendigedig lle mae'n disgrifio sut y glaniodd yntau gyda'r cynghreiriaid yn ne Ffrainc cyn ymladd ei ffordd drwy Fwrgwyn, dan fygythiad achlysurol gan y Wehrmacht a bygythiad cyson lletygarwch Ffrengig. Mae'n gofnod anhygoel o'i brofiadau, ond am gymeriadau bendigedig oeddent.

Rwyf hefyd yn gwerthfawrogi'r ffaith bod Alun wedi cyfeirio at athro, ac rwyf am dalu teyrnged i Roy Adams, a oedd yn bennaeth hanes yn Ysgol Gyfun Dwr-y-Felin pan oeddwn yno yn y 1970au hwyr. Nawr, rwy'n sylweddoli bod honno'n adran hanes ragorol. Ar y pryd, rydych yn credu ei bod yr un fath ym mhobman. Roedd y cysyniad o addysgu hanes Cymru wedi'i integreiddio drwy'r cwricwlwm cyfan, o ran y pwysigrwydd a roddwyd iddo, ond hefyd o ran y teimlad a'r modd y cysylltai â hanes Prydain ac Ewrop—a dyna a ddylai ddigwydd, wrth gwrs. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn siŵr fy mod wedi profi ei alwedigaeth, ond byddai'n falch o wybod, rwy'n credu, i mi wneud cwis y BBC—gobeithio eich bod chi i gyd wedi gwneud hwnnw—ac fe gefais bob un yn gywir, yn rhyfeddol. [Chwerthin.] Mae'n ddrwg gennyf; rwyf wastad wedi bod yn orchestwr i ryw raddau ac ni ddylwn frolio, ond fe gefais i bob un yn gywir.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn mynwesu'r hyn sy'n ein creu ni. Mae hanes bob amser yn cael ei greu. Y tu hwnt i ffeithiau moel a thrychinebau naturiol a'r digwyddiadau creulon, mae'n ymwneud â phwysigrwydd yr hyn a ddigwyddodd, sut  rydym yn deall mwy. Mae'r ffordd yr edrychwn ar frwydr Bosworth yn wahanol iawn i'r ffordd yr edrychai'r Edwardiaid arni. Mae'r olwg a gawn ar y diwygiad yng Nghymru yn wahanol iawn i'r hyn a gredid ar anterth anghydffurfiaeth yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae angen archwilio'r pethau hyn yn gyson.

Ond trof yn ôl at y Cwricwlwm Cymreig, a gyhoeddwyd yn 2012, a chredaf ei fod yn eithaf arloesol yn ddweud bod angen archwilio pwysigrwydd hanes Cymru. Roedd yr adroddiad hwnnw'n gytbwys iawn gan ei fod yn dweud fod addysgu hanes y gwledydd cartref yn y DU yn wael at ei gilydd. Credaf mai hyn sydd i gyfrif hefyd am ddiffyg dysgu hanes Lloegr, hanes yr Alban a hanes Iwerddon yn ogystal, efallai, er bod hyn yn mynd y tu hwnt i fy nealltwriaeth fanwl i. Ond ym Mhrydain, rwy'n credu ein bod wedi bychanu pwysigrwydd y gwledydd cartref fel rhan o brofiad Prydeinig ehangach. Nawr, ni fydd rhai pobl yn cytuno â dimensiwn gwleidyddol hynny, ond mae'r dimensiwn cymdeithasol, diwylliannol a daearyddol wedi bod yno erioed, a chredaf fod angen i hynny fod yn amlwg wrth addysgu hanes Cymru.

Ond rwy'n cymeradwyo'r hyn a ddywedodd yr adroddiad yn 2012, oherwydd credaf ei bod yn eithaf heriol, mewn gwirionedd, y dylai hanes Cymru fod yn ganolog i brofiad myfyrwyr Cymru, fel bod pawb yn cael y profiad a gefais yn Ysgol Gyfun Dwr-y-Felin. Rwy'n credu ei fod yn bendant yn rhywbeth a all ei gwneud yn ofynnol i ni edrych ar ganllawiau. Dylai'r deunyddiau—rwy'n credu, unwaith eto, fod yr adroddiad hwnnw wedi dweud y dylai sefydliadau sy'n cael eu hariannu ar sail treftadaeth yng Nghymru fod yn rhan o ddatblygu deunyddiau cwricwlwm yn ogystal â—. Lle cefais fy magu, gallech fynd i Fynachlog Nedd a gweld canlyniad ffisegol y diwygiad, ac mae'n bwysig iawn fod pobl ifanc yn cael y profiad hwnnw.

Rwyf am orffen, fodd bynnag, drwy sôn am bwysigrwydd dealltwriaeth y cyhoedd o hanes Cymru, sy'n mynd ymhell y tu hwnt i'r hyn sy'n digwydd yn yr ysgol ac ymhell y tu hwnt i Gymru. Rwy'n credu bod dealltwriaeth y cyhoedd o hanes Cymru yng ngweddill y DU yn fychan iawn yn ôl pob tebyg, o ran y rheini nad ydynt yn Gymry a'r hyn a gânt hwy. Credaf eu bod ar eu colled. Faint o bobl yn Lloegr sy'n sylweddoli arwyddocâd eu henwau lleoedd? Faint o bobl yng nghanol yr Alban a'r cyffiniau—Glasgow a llefydd tebyg—sydd ag unrhyw ddealltwriaeth wirioneddol o deyrnas Ystrad Clud? Euthum i Amgueddfa Genedlaethol yr Alban unwaith a gofyn, 'A oes gennych unrhyw gasgliad neu ddeunydd ar deyrnas Ystrad Clud?' a dywedwyd wrthyf, 'Na, amgueddfa'r Alban yw hon.' Nid yw eu cysyniad hwy o'r Alban yn cynnwys teyrnas Ystrad Clud. Credaf fod hynny'n rhywbeth y dylem ei gwestiynu gan nad wyf yn credu y gallwch ddeall hanes Prydain a hanes Cymru heb ddeall bod y gweithiau mawr y cyfeiriwyd atynt yn gynharach, y rhai gwreiddiol, yn tueddu i gael eu canfod yn y rhan honno o'r wlad rydym yn ei galw'n Alban yn awr.

Yn olaf, roedd gan yr Amgueddfa Brydeinig arddangosfa eithaf da ar y gwareiddiad Celtaidd ychydig flynyddoedd yn ôl. Ond prin iawn oedd ei thriniaeth o Gymru. Roedd yna rywfaint bach, ond roedd hi bron fel pe bai'r gwareiddiad Celtaidd wedi anweddu. Nid chaech unrhyw ymdeimlad o, 'O, fe wnaeth barhau, mewn gwirionedd, drwy iaith, diwylliant a llenyddiaeth Cymru—ac yn wir, mewn rhannau eraill o'r DU, Sbaen a Ffrainc.' Mae hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ei herio. Mae'n bwnc gwirioneddol dda ar gyfer y ddadl meinciau cefn hon, ac rwy'n canmol Siân am ei gyflwyno.

Nid wyf yn meddwl y dowch o hyd i Aelod yn y Siambr hon heddiw sy'n fwy angerddol ynglŷn â hanes Cymru ac addysgu hanes Cymru na fi, fel rhywun sydd â gradd mewn hanes a hanes Cymru o Brifysgol Caerdydd a gradd Meistr yn hanes modern Cymru o'r un sefydliad, ac yn bwysicach, rhywun a fu’n addysgu hanes mewn ysgol uwchradd yng nghyfnod allweddol 3, TGAU a Safon Uwch am 16 mlynedd i ddisgyblion o bob gallu, gan gynnwys y rheini mewn dosbarthiadau ADY penodol. Roedd hanes Cymru bob amser yn rhan allweddol o fy mywyd gwaith proffesiynol cyn i mi gyrraedd y lle hwn, ac rwy'n falch iawn o'r rôl y gallais ei chwarae'n bersonol yn helpu i addysgu miloedd o bobl ifanc dros y blynyddoedd ynghylch angerdd, drama a hunaniaeth hanes ein cenedl.

Ac eto heddiw rwy'n ansicr a fyddaf yn gallu cefnogi'r cynnig hwn ai peidio, oherwydd credaf efallai nad ydych wedi meddwl drwyddo'n iawn. Fe wrandawaf yn astud ar sylwadau'r Gweinidog ar y mater cyn gwneud fy mhenderfyniad, ond hoffwn dynnu sylw at y pwynt mwyaf amlwg. Mae'n bwynt sensitif iawn, ond yn bwynt y mae angen ei wneud mewn gwirionedd.

Mae'r cynnig yn nodi y dylid addysgu hanes Cymru i bob disgybl ysgol yng Nghymru yn ddieithriad. Nawr, mae hwn yn amlwg yn gynnig cyffredinol sy'n ystyried pobl ifanc fel màs unffurf, a chredaf fod hynny'n afrealistig mewn gwirionedd. Mae'n diystyru’r ffaith bod gennym rai disgyblion yn ein system ysgolion arbennig, nid pob un ohonynt, ond nifer, gydag anableddau dysgu cymhleth iawn. Er enghraifft, cymerwch ddisgybl sy’n ddall ac yn fyddar efallai, gydag anableddau dysgu sydd mor gymhleth fel y gallai cyflwyno sgiliau llythrennedd a rhifedd sylfaenol fod yn her sylweddol iddynt. I rai, mae eu haddysg yn canolbwyntio ar sgiliau bywyd sylfaenol, ac yn briodol felly. Fel grŵp o wleidyddion, a bron bob un ohonom heb arbenigedd ym maes addysg, a ydym yn mynd i ddweud ein bod yn gwybod beth yw'r ffordd orau o addysgu'r disgyblion sydd â'r anghenion dysgu mwyaf cymhleth? A ydym wedi ymgynghori ag arbenigwyr i weld a fyddai'r dull hwn yn bosibl neu'n fuddiol yn wir? Credaf mai'r ateb yw nad ydym wedi gwneud hynny, ond rwy’n mynd i wrando'n astud ar yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud, a gobeithiaf y bydd yn gallu gwneud sylw ar y pwynt penodol hwnnw.

Nid yw hynny’n gyfystyr â dweud wrth gwrs mai carfan benodol yn unig a ddylai ddysgu hanes Cymru, a buaswn yn dadlau'n gryf na fu hyn yn wir erioed. Mae hanes Cymru bob amser wedi ei wreiddio'n gadarn yn y cwricwlwm cenedlaethol ar draws y cyfnodau allweddol, ac yn fy holl flynyddoedd o addysgu, nid wyf erioed wedi cyfarfod ag athro a fethodd wneud defnydd llawn o bynciau ac astudiaethau achos hanes Cymru yn eu holl wersi. Yn aml iawn y rhain oedd y rhai mwyaf poblogaidd ymysg myfyrwyr hefyd. Felly rwy'n gwrthwynebu sylwadau Siân Gwenllian pan ddywedodd fod miloedd o ddisgyblion yn gadael yr ysgol bob blwyddyn heb ddealltwriaeth lawn o hanes Cymru, a tybed pa dystiolaeth a ddefnyddiodd ar gyfer y sylwadau hynny a ninnau’n gwybod nad yw Estyn erioed wedi gwneud unrhyw feirniadaeth systematig o’r modd y caiff hanes Cymru ei addysgu yn ein hysgolion.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi rôl ein sefydliadau hyfforddi athrawon yn y maes hwn hefyd. Treuliais flynyddoedd lawer yn gweithio gyda Phrifysgol Abertawe, gyda Met Caerdydd a chyda’r Drindod Dewi Sant fel mentor ar gyfer myfyrwyr TAR mewn hanes. Yr hyn a welais oedd arferion da yn gyson, gyda nifer fawr o oriau o amser y dosbarthiadau prifysgol yn cael eu neilltuo i sicrhau bod myfyrwyr TAR, yn enwedig y rhai o'r tu allan i Gymru, wedi cwblhau eu cwrs gyda sylfaen drylwyr iawn mewn hanes Cymru ar ôl cael eu hasesu'n drwyadl yn yr ystafell ddosbarth mewn perthynas â chyflwyno hwnnw hefyd. Nid oes unrhyw reswm o gwbl dros awgrymu y bydd dim o hynny’n newid wrth i'r cwricwlwm newydd, 'Dyfodol Llwyddiannus', gael ei gyflwyno, hyd yn oed i'r sylwebydd mwyaf sinigaidd, ac yn anffodus mae'n ymddangos bod gennym rai o'r rheini yn y Siambr heddiw.

Mae'n wir ers amser maith y bydd athrawon yn addysgu'r pynciau y bydd eu myfyrwyr yn cael eu hasesu arnynt. Mae hanes Cymru bob amser wedi'i wreiddio'n gadarn yn y TGAU hanes, ac mae'n nodwedd gymharol gryf mewn meysydd llafur Safon Uwch hefyd, er fy mod yn cytuno y gellid gwneud mwy i'w wneud yn nodwedd fwy amlwg yma. Mae cynnwys y maes llafur diwygiedig ar gyfer TGAU, UG a Safon Uwch i gyd yn dal i fod angen datblygu persbectif Cymreig, ar adegau trwy fodiwlau hanes Cymru unigol ac ar adegau eraill drwy gysylltu hanes Cymru â phersbectif cenedlaethol neu ryngwladol. Cyhyd â bod hanes Cymru yn parhau i fod ar y maes llafur ar gyfer dosbarthiadau lefel arholiad, gallwch fod yn sicr y bydd yn cael ei addysgu, a'i addysgu'n dda—nid yn unig yng nghyfnod allweddol 4 a chyfnod allweddol 5, ond hefyd mewn cyfnodau allweddol cynharach wrth i athrawon baratoi eu disgyblion ar gyfer y dyfodol.

Fodd bynnag, buaswn hefyd yn dadlau'n gryf iawn mai’r cariad a'r brwdfrydedd naturiol dros hanes Cymru ymhlith y rhai yn y proffesiwn addysgu yw ei ased mwyaf, ac rydym yn gwneud cam mawr ag athrawon drwy awgrymu nad ydynt yn meddu ar y brwdfrydedd neu'r sgiliau i ymchwilio a chyflwyno gwersi ar bynciau sydd efallai’n anghyfarwydd. Enghreifftiau o hanes lleol yw'r ffordd orau oll o gael myfyrwyr i ymddiddori mewn pwnc. Mae athrawon yn gwybod hyn, cânt eu hysbrydoli gan hyn, ac maent yn gweithio'n galed iawn i gyflwyno gwersi’n seiliedig ar hyn hefyd. Felly, gadewch i ni ymddiried yn ein gweithwyr proffesiynol, gadewch i ni ymddiried yn ein system arholiadau, a gadewch i ni ymddiried yn ein pobl ifanc hefyd.

Ceir rhai stereoteipiau cysurus nad ydynt yn fygythiol pan fydd pobl y dyddiau hyn, yn y DU yn gyffredinol, yn teimlo bod angen cydnabod bodolaeth Cymru. Nid yw'n digwydd yn aml—fel arfer caiff Cymru ei hanwybyddu. Cafodd hyn ei nodi. Mae pobl yn dweud mai mythau a chwedlau yw ei hanes unigryw, hynafol hi. Nid oes unrhyw wirionedd o gwbl yn perthyn iddo, oes yna? Yr wythnos hon, rhoddwyd llawer iawn o sylw i’r ffaith bod Tom Watson AS yn cyhoeddi cynnig i newid polisi Llafur i ymgyrchu dros ail refferendwm a phleidlais dros aros. Dywedodd Mark Drakeford hynny eisoes bythefnos yn ôl. Ond digwyddodd hynny yng Nghymru; nid yw'n cyfrif. Nid yw hyd yn oed yn cael ei nodi.

Beth bynnag, y stereoteipiau cysurus hynny sydd gan bobl wrth iddynt geisio siarad am eu ffrindiau yng Nghymru: rydym i gyd yn canu mewn corau; rydym i gyd yn chwarae rygbi, pêl-droed bellach; rydym i gyd yn bwyta caws Caerffili, cawl, cennin. Stereoteipiau nad ydynt yn fygythiol, maent hyd yn oed yn deimladwy yn eu lle. Ond peidiwch, da chi, â chamgymryd rhwng hynny a mynegiant o ryddid cenedlaethol gwleidyddol.

Bu bron i mi dagu ar fy mhryd o fara lawr, cennin a theisennau cri yr wythnos hon pan ddarllenais yn y South Wales Evening Post am yr hen dafodiaith yn Abertawe—a'r hyn a olygai oedd Cymraeg, yr iaith Gymraeg. Nid hen dafodiaith, ond Cymraeg byw, ac un o ieithoedd byw hynaf Ewrop, a fu’n cael ei siarad ar lannau'r Tawe ers 2,000 o flynyddoedd, ac sy’n dal i gael ei siarad gan 31,000 o bobl yn Abertawe heddiw.

Mae dros 1,000 o eiriau Lladin yn y Gymraeg, achos roedd yr ieithoedd yma yn cydfyw efo'i gilydd pan oedd y Rhufeiniad mewn grym bron i 2,000 o flynyddoedd yn ôl. Mae Cymraeg a ysgrifennwyd 1,500 mlynedd yn ôl i’w gweld yn Aberystwyth heddiw, Cymraeg a ysgrifennwyd yng Nghaeredin, a hen Gymraeg yn cael ei siarad dros ynys Prydain o Glasgow—fel y dywedodd David Melding, mae 'Glasgow' yn hen air Cymraeg—i lawr weddill ynys Prydain.

Ond fel sawl gwlad arall, wrth gwrs, mae gyda ni hanes o orthrwm hynod waedlyd drwy law'r Sacsoniaid ac eraill a gyrhaeddodd ynys Prydain o’r chweched ganrif ymlaen. A bu i ni frwydro am ein hannibyniaeth lawr y canrifoedd. Hywel Dda, Gwenllian, Llywelyn, Owain Glyndŵr—dyna ein hanes. Nid myth neu legend. A'n hanes gwerinol fel cadarnle anghydffurfiaeth a Christnogaeth, a phobl yn stopio yfed alcohol a chwarae rygbi adeg diwygiad 1904-05 ac am flynyddoedd wedyn. Dyna ein hanes. Nid myth na legend.

A therfysgoedd cyfrwng Cymraeg Merthyr Tudful, terfysgoedd y Siartwyr a therfysgoedd Rebeca—terfysgoedd yn hanes cydnabyddedig Prydain; gwrthryfeloedd yng nghof y werin, yng nghof gweithwyr. Terfysg Merthyr a Dic Penderyn yn dweud, 'Duw, dyma gamwedd' wrth iddo gael ei arwain at y sgaffald yn ddyn diniwed. Ac arweiniodd y gwrthryfeloedd hyn, fel y dywedodd Alun Davies, gwrthryfeloedd a gafodd eu cydlynu yn Gymraeg, at frad y llyfrau gleision wedi hynny a’r 'Welsh not', i guro'r iaith Gymraeg allan ohonom yn blant.

Roeddwn yn Dubrovnik rai blynyddoedd yn ôl, a dywedodd cychwr Croataidd yn yr harbwr, 'Ie, y Cymry, trigolion brodorol gwreiddiol ynysoedd Prydain. Rydym yn dysgu hynny yn ysgolion Croatia.' Byddai'n dda pe bai'n cael ei addysgu yn ysgolion Cymru.

A 'Cofiwch Dryweryn', yr achosion diweddar—. David

Rwy'n gyndyn i dynnu sylw at hyn, ond rwy'n credu ei bod yn ddadleuol iawn mai ni oedd pobl gynhenid ynysoedd Prydain. Roedd pobl wedi ymsefydlu ar ynysoedd Prydain yn union wedi'r oes iâ ddiwethaf. Er mor wych yw ein hetifeddiaeth Geltaidd, roedd pobl yma cyn hynny.

Roeddwn yn cyfeirio at y profiad ieithyddol cenedlaethol yn Croatia.

Cofiwch Dryweryn—gadewch i mi eich symud ymlaen rai milenia, David. Yr holl furluniau a baentiwyd yn ddiweddar i gofio am y modd y gorfodwyd pentref cyfan Cymraeg ei iaith yn 1965 i symud er mwyn darparu dŵr i Lerpwl—dŵr na chafodd ei ddefnyddio gan y ddinas honno wedyn yn wyneb gwrthwynebiad ffyrnig. Cafodd y wal hirsefydlog honno yng Ngheredigion, yn etholaeth y Llywydd, ei fandaleiddio'n ddiweddar, fel y gŵyr pawb ohonom. Ac mae pobl yn dweud, 'Ond mae pobl yn gwybod am Dryweryn, siŵr iawn—onid ydynt?' Wel, nid yw cyngor Pen-y-bont ar Ogwr yn gwybod. Maent yn honni bod 'Cofiwch Dryweryn' yn hysbyseb a bod gofyn cael caniatâd cynllunio ar ei gyfer. Mae angen i bobl wybod hanes Cymru. Ni ddylai ddibynnu ar brofiadau athrawon unigol. A gadewch i ni beidio â bod ofn. Mae pobl yn dweud bod hanes y mwyafrif o ddiwylliant Prydain yn addysg—1066 a hynny i gyd—ond mai ideoleg yw hanes Cymru. Does bosibl. Gwirionedd anghyfleus, efallai. Mae hanes Cymru yn wirionedd anghyfleus, ond yn addysg serch hynny. Diolch yn fawr.

Wel, mae'n anodd dilyn hynny, mewn gwirionedd, ond fe wnaf fy ngorau. [Chwerthin.] Ceisiaf osgoi ailadrodd rhai o'r pethau a ddywedwyd, a chytunaf â llawer ohonynt. Siân, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod wedi cyflwyno'r ddadl hon yma. Mae'n rhywbeth yr ysgrifennais amdano beth amser yn ôl ar ôl gwneud nifer o sgyrsiau i ysgolion ar faterion hanesyddol a chefais fy synnu mewn gwirionedd i ba raddau nad oeddent yn gwybod am ddigwyddiadau hanesyddol lleol o bwys anhygoel, nid yn unig y disgyblion ond yr athrawon hefyd.

Rwy'n credu fy mod yn cyflwyno pryder penodol, gofal, gwyliadwriaeth, ynglŷn â dysgu hanes. Oherwydd pan fyddwn yn sôn am yr hanes, rydym yn sôn am hanes pobl. Rydym yn sôn am hanes cymdeithasol. Rydym yn siarad hefyd, yn bwysig iawn yn y cyd-destun Cymreig, am ddosbarth. Mae'r rhain yn faterion sy'n berthnasol i fwy na Chymru'n unig. Maent yn berthnasol i Loegr. Gallwch feirniadu'r modd y dysgir hanes yn Lloegr ac mewn llawer o rannau eraill o'r byd yn hallt, a'r modd y cyflwynir hanes yr ymerodraeth Brydeinig. Ac mae'n rhannol oherwydd bod hanes wedi tueddu i fod yn ddetholus, gan y rhai a oedd yn rheoli, ac yn cyflwyno mater penodol. Felly, wrth addysgu digwyddiadau yn ystod yr ymerodraeth Brydeinig, cyflafan Amritsar, y newyn yn Iwerddon, cyflafan Peterloo yn Lloegr—rwy'n credu eu bod oll yn faterion sydd ond wedi dod i'r amlwg yn awr mewn gwirionedd wrth inni ddechrau cael trafodaeth fwy manwl gywir ar hanes. Felly, nid yw hanes yn ymwneud â fersiwn arbennig o hanes neu hyd yn oed â dehongliad penodol o hanes; mae'n ymwneud â darparu'r wybodaeth, y dadansoddiad, y wybodaeth leol, y ffeithiau lleol, a galluogi pobl i ddatblygu'r gallu i ddehongli hanes.

Un o'r materion a oedd yn fy mhoeni, er enghraifft, oedd yr addysgu yn ardal Taf Elái pan oeddwn yn yr ysgol. Buom yn sôn am Dr William Price, ac wrth gwrs, mae pawb yn gwybod mai dyna'r dyn a amlosgodd ei fab, onid e? Ond yr hyn oedd yn bwysig oedd ei fod yn cynrychioli her a thoriad rhwng cyfraith yn seiliedig ar gyfraith eglwysig yn hytrach na chyfraith gyffredin, am fod amlosgi yn ymosodiad uniongyrchol ar y gred yn yr ailymgnawdoliad, atgyfodi'r corff—roedd yn newid sylfaenol. Ac nid wyf erioed wedi clywed hynny'n cael ei drafod neu rywun yn siarad amdano neu'n ei ddehongli mewn unrhyw ffordd arbennig. Nid wyf wedi clywed unrhyw drafodaeth yn ein hysgolion am bwysigrwydd pobl leol neu bwysigrwydd pobl fel Arthur Horner, pobl fel Will Paynter a arweiniodd Fudiad Cenedlaethol y Gweithwyr Di-waith—ffactor arwyddocaol iawn yng Nghymru.  

Rwy'n byw yn Nhonyrefail yng nghwm Elái. Yng nghwm Taf, wrth gwrs, y digwyddodd un o'r achosion cyfreithiol mawr a ddeilliodd o anghydfod diwydiannol ac a arweiniodd at un o'r prif faterion yn ymwneud â rhyddid pobl i drefnu a arweiniodd at Ddeddf Anghydfodau Masnach 1906. Nid wyf erioed wedi clywed hynny'n cael ei drafod. Eto i gyd, mae'n rhan sylfaenol iawn o'n dealltwriaeth o ddatblygiad prosesau democrataidd mewn gwirionedd. Felly, dyna fy sylwadau ar hynny, oherwydd rwy'n cytuno, mae yna lawer o addysgu da ar hanes Cymru rwy'n siŵr, ond mae bylchau enfawr ynddo hefyd ac mae yna wendid enfawr o ran lleoleiddio'r addysgu, ac yn enwedig addysgu hanes dosbarth, hanes mudiadau, pobl a dosbarth. Dyna'r hyn yr hoffwn ei weld yn cael ei atgyfodi.

Y pwynt a wneuthum yn ystod un o'r sesiynau pwyllgor ar hyn, pwynt sy'n bwysig iawn yn fy marn i, yw mater hyfforddi athrawon a sut y caiff hynny ei addasu a sut y byddwn yn cymryd yr holl safbwyntiau arbennig hyn o ran addysgu hanes lleol a hanes Cymru yn fwy effeithiol. Mae hynny'n ymddangos yn broblem i mi. A hefyd, y diffyg adnoddau sydd ar gael—diffyg deunyddiau penodol sy'n hyrwyddo, sy'n dadansoddi, sy'n sôn am y mudiadau cymdeithasol hyn, sy'n sôn am gydymddibyniaeth a chydweithrediaeth. Gwelwyd un o brif ddatblygiadau cydweithrediaeth yn ardal Ynysybwl, ac arweiniodd at sefydlu mudiad cydweithredol mawr. Felly, mae'r pethau hyn i gyd sy'n sylfaenol bwysig i ni yno.

Felly, yr hyn y buaswn yn ei obeithio, wrth ddatblygu'r cwricwlwm newydd o ran yr addysgu, yw ein bod yn addysgu am Gymru. Nid oes gennyf broblem gyda geiriad y cynnig, ond bod angen i ni fod yn wyliadwrus ynglŷn â'n dehongliad o beth yn union rydym yn sôn amdano, beth y mae'n ei olygu. Ond yr hyn ydyw, yn bwysig iawn rwy'n credu, yw cydnabyddiaeth fod yna ffordd bell i fynd yng Nghymru ac yng ngweddill y DU, ac mewn rhannau o Ewrop a gweddill y byd, ynglŷn ag ymagwedd newydd, fodern a gonest tuag at addysgu hanes.      

Hoffwn ddiolch i Siân am gyflwyno hyn heddiw. Mae deall a dysgu'r gwersi o'n hanes fel cenedl, fel cymuned ac fel unigolion, yn hynod o werthfawr, ac fel y dywedwyd, os nad ydym yn gwybod o ble y daethom, sut y gwyddom i ble rydym yn mynd?  

Mae Cymru'n wlad sydd â hanes cyfoethog ac amrywiol, ond nid yw hynny'n golygu y dylem edrych i mewn ar ein hunain yn unig. Mae hanes y byd yn anhygoel o bwysig ac mae Cymru wedi bod yn ddylanwadwr allweddol, boed hynny yn ein rôl yn y chwyldro diwydiannol neu lowyr Cymru yn ymladd yn rhyfel cartref Sbaen. Fe ddylem ddefnyddio hyn gymaint ag y gallwn er mwyn astudio digwyddiadau'r byd drwy enghreifftiau Cymreig lleol. Gall canolbwyntio ar hanes lleol yn arbennig ei wneud yn fyw iawn.

Mae hynt a helynt yr Ymerodraeth Rufeinig bob amser yn ffefryn gyda phob oedran, ac mae'n bwnc sy'n cael llawer o sylw mewn ysgolion, a hynny'n briodol. Yn bersonol, fe wnaeth athro ysgol gynradd gwych ddod â'r peth yn fyw i mi a chynnau fy hoffter o hanes. Fodd bynnag, rhaid inni fanteisio ar y digwyddiadau a'r dylanwadau hanesyddol sydd wedi digwydd yma ar garreg ein drws. Mae ymweliad â'r amffitheatr yng Nghaerllion yn gyfle i gerdded o amgylch yr unig farics lleng Rufeinig sydd ar ôl i'w weld yn unman yn Ewrop. Mae Caerllion yn dyddio'n ôl i'r ganrif gyntaf OC, ac roedd yn un o ddim ond tair caer barhaol yn y Brydain Rufeinig. Mae gennym safleoedd Rhufeinig eraill, gan gynnwys Caer-went, Caerfyrddin a Chaernarfon.

Mae teilwra addysg hanes i ardaloedd lleol yn rhoi cyfle enfawr i ddisgyblion ymgysylltu go iawn â'r cwricwlwm. Yn yr unfed ganrif ar bymtheg a'r ail ganrif ar bymtheg, roedd preifatiriaid yn rhan allweddol o'r DU, yn datblygu ei statws yn y byd. Roedd y Capten Harri Morgan drwgenwog yn aelod o deulu Morgan Tŷ Tredegar. Mae gan lawer o enwau strydoedd yn yr ardal o gwmpas yr ystâd gysylltiadau â Jamaica a'i anturiaethau yn y Caribî, ond tybed faint o bobl leol sy'n gwybod beth yw arwyddocâd yr enwau hyn?  

Mae gan Gasnewydd hefyd le pwysig yn ein treftadaeth ddemocrataidd a seneddol, rhywbeth y dylem wneud y mwyaf ohono pan fydd disgyblion yn astudio'r pynciau hyn. Mae dilyn ôl traed y Siartwyr i Westy'r Westgate yn galluogi plant i ddychmygu'r union daith a wnaeth John Frost, Zephaniah Williams a'r deisebwyr eraill yn 1839. Mae trip i'r blwch post ar ffordd Rhisga y ceisiodd y swffragét, y Fonesig Rhondda, ei ffrwydro mewn protest, yn enghraifft arall o fan diriaethol i ymweld ag ef. Er bod llawer o bobl wedi mynd yn angof, mae'r tirnodau a'r llwybrau hyn yn gallu clymu pobl wrth le a gwneud hanes yn llawer mwy na phwnc mewn gwerslyfr.

Fel hen dref borthladd, Casnewydd, ar ôl Caerdydd, yw ail gymuned fwyaf amlddiwylliannol Cymru. Mae ganddi hanes balch, ond mae yna agweddau anodd hefyd y dylid eu dysgu yn ein hysgolion ac mae 2019 yn nodi canmlwyddiant y terfysgoedd hil yng Nghasnewydd. Dywedir bod 5,000 o bobl wedi cymryd rhan yn nherfysgoedd George Street, rhywbeth na fyddai'r rhan fwyaf o bobl Casnewydd yn ymwybodol ohono—terfysgoedd a ddechreuodd yng Nghasnewydd ac a ymledodd wedyn i Gaerdydd a thrwy rannau eraill o'r DU. Eleni, soniodd prosiect hanes y doc a'r Bigger Picture, mewn cysylltiad ag Ysgol Gynradd Pilgwenlli, am yr hyn a ddigwyddodd a'r cysylltiadau cymunedol cryf sydd gennym heddiw.  

Dim ond rhai enghreifftiau o fy rhan i o Gymru yw'r rhain, ac mae llawer mwy ar gael ar hyd a lled Cymru, a rhaid inni ddysgu a rhannu ein treftadaeth. Mae hanes yn rhoi ymdeimlad o gysylltiad â lle, amser a chymuned i ni, ac mae athrawon angen y gefnogaeth a'r rhyddid i archwilio ffyrdd o ennyn diddordeb pob plentyn yn hanes Cymru. Os na addysgwn ein hanes, sut y gallwn ddisgwyl iddynt ddysgu ohono?  

Y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams. 

Diolch yn fawr, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Siân a Suzy am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, a chaniatáu i ni hel atgofion—aneglur, rhaid i mi gyfaddef—am y trafodaethau rhwng Wynford Vaughan-Thomas a Gwyn Alf Williams ar hanes Cymru y bydd llawer ohonom yn eu cofio o'r 1980au ac y cyfeiriwyd atynt mor aml y prynhawn yma, ac mae'r ffaith eu bod wedi cael sylw'n dangos yn glir yr effaith a gafodd y rhaglen honno yn arbennig, a'r ddau unigolyn hynny, ar ein dealltwriaeth ni o'n hanes.

Ar y dechrau, gallaf gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig heddiw. Fodd bynnag, defnyddiaf y cyfle hwn i egluro cynlluniau ar gyfer y cwricwlwm newydd ac i edrych ar yr heriau o ddiffinio un hanes Cymru a amlinellir yn y cynnig. Yn gyntaf, bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod dimensiwn Cymreig a phersbectif rhyngwladol yn hanfodol i bob un o'r chwe maes dysgu a phrofiad yn y cwricwlwm newydd. Mae'r cwricwlwm newydd—Vikki, gallaf roi sicrwydd pendant i chi—wedi'i gynllunio gan y proffesiwn addysgu ar gyfer y proffesiwn addysgu a phlant Cymru, ac mae wedi cynnwys y rhai sy'n gweithio yn ein hysgolion arbennig gyda rhai o'r plant gyda'r anghenion mwyaf difrifol—cwricwlwm a fydd yn gynhwysol ac yn hygyrch—ac rwy'n falch o ddweud ei fod wedi cael llawer iawn o gefnogaeth gan addysgwyr mewn ysgolion arbennig. Credant fod y cwricwlwm newydd hwn yn rhoi mwy fyth o gyfleoedd i'r plant a'r bobl ifanc y maent yn gweithio gyda hwy.

Nawr, ni ddylai dadansoddi, deall a chwestiynu hunaniaeth a hanes rhywun fel dinesydd Cymru, a'r berthynas honno â gweddill yr ynysoedd hyn ac yn wir, â'r byd, fod yn gyfyngedig i wers hanes. Mae thema ac egwyddor arloesol 'cynefin' yn un sy'n rhedeg drwy bob un o'r meysydd dysgu a phrofiad drafft. Y cynefin yw'r man lle rydym yn teimlo ein bod yn perthyn, lle mae'r bobl a'r tirlun o'n cwmpas yn gyfarwydd, a'r golygfeydd a'r synau'n gysurus o gyfarwydd. Nid dim ond lle mewn ystyr ffisegol neu ddaearyddol yw cynefin. Mae'n lle hanesyddol, diwylliannol a chymdeithasol sydd wedi siapio ac sy'n parhau i siapio'r gymuned y mae'n bodoli ynddi, ac o'r mannau hynny, byddwn yn disgwyl i ddysgwyr wybod a deall eu cymunedau, eu cenedl a'r byd. Felly, er enghraifft, bydd dysgwyr yn dysgu am Robert Recorde yn y maes dysgu a phrofiad mathemateg, bydd iaith a hanes llenyddol Cymru yn y ddwy iaith yn cael sylw yn y maes dysgu a phrofiad ieithoedd, llenyddiaeth a chyfathrebu, ac mewn technoleg gwyddoniaeth, bydd dysgwyr yn archwilio sut y mae daearyddiaeth Cymru, ei hadnoddau, ei gweithlu—y rhai a aned yma yng Nghymru a'r rhai a ddewisodd wneud eu cartref yma yng Nghymru—yn llywio gweithgarwch gwyddonol a diwydiant technolegol y wlad. Ond wrth gwrs, mae egwyddor cynefin yn golygu y bydd gan ddysgwyr fannau cychwyn gwahanol ar gyfer gwerthfawrogi hanesion a straeon Cymru. Ac rwyf am—ac mae hi wedi gadael ei sedd—rwyf am bwysleisio i Delyth mai hanesion a straeon yw'r rhain yn wir, nid un naratif nac un stori genedlaethol.

Nawr, fel y clywsom, eleni mae'n gan mlynedd ers y terfysgoedd hil yng Nghaerdydd, y Barri a Chasnewydd. Mae'n rhan o'n hanes sydd wedi cael ei diystyru'n aml, ac rwy'n llongyfarch myfyrwyr Prifysgol Caerdydd sydd wedi bod yn trydar ar ffurf newyddion byw o'r terfysgoedd hynny. Mae'n bennod sy'n herio'r hunaniaeth sydd gennym weithiau fel cymuned, fel cenedl, ac felly mae'n bwysig i unrhyw astudiaeth o hanes Cymru.

Nawr, efallai fod rhai yn y Siambr hon yn gwybod bod gennyf ddiddordeb personol yn hanes Cymru-America. Mae'n adlewyrchu stori fy nheulu fy hun, pan benderfynodd fy nhad-cu, a enwyd ar ôl Gerallt Gymro, gyfnewid pyllau glo sir Gaerfyrddin am rai Gorllewin Virginia. Felly, rwyf wedi nodi gyda diddordeb fod S4C ar hyn o bryd yn ailddangos rhaglen Dr Jerry Hunter ar y cysylltiadau rhwng Cymru a'r fasnach gaethweision yn America. Yn rhy aml, gallwn fod yn euog o gydnabod cyfraniad cadarnhaol Cymru a phobl Cymru i Ogledd America drwy'r rheini a lofnododd y datganiad o annibyniaeth yn unig, a'r rhai a sefydlodd sefydliadau Yale a Brown, ac rydym yn falch—fe ddylem fod yn falch o'r cyflawniadau hynny ac maent yn werth eu hastudio—ond—

A wnaiff y Gweinidog ildio?

Wrth gwrs.

Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn, ac fe wnaeth fy nharo, wrth deithio o amgylch America, ac yn enwedig y de, faint o Americanwyr o dras Affricanaidd sydd â chyfenwau Cymreig—Williams, Evans, Jones, Davies. Mae'n wirioneddol frawychus meddwl am oblygiadau hynny.

Wel, mae'r Aelod wedi rhagweld yn berffaith—

O, mae'n ddrwg gennyf. [Chwerthin.]

—beth yw rhan nesaf fy nghyfraniad. Ni allwn—ni allwn, David, anwybyddu'r ffaith bod llawer o Gymry'n gysylltiedig â bod yn berchen ar, a chludo caethweision i America, ac fel y dywedodd David yn gywir, nid oes ond rhaid inni edrych ar y poblogaethau mawr Affricanaidd-Americanaidd gydag enwau fel Davies, Jones a Williams sy'n adlewyrchu'r hanes hwnnw, gan gydnabod hefyd fod y boblogaeth o Americanwyr Cymreig hefyd wedi chwarae rhan fawr ym mudiad y diddymwyr a'r newid agwedd cyn y Rhyfel Cartref. Nawr, mae'r enghreifftiau hyn, ar garreg ein drws yma yn hen ardal y dociau ac ar draws yr Iwerydd, yr un mor hanfodol i hanes Cymru â'r Deddfau uno, Terfysg Merthyr, boddi Tryweryn, neu glirio Epynt. Ac wrth gwrs, ni ddylem anghofio bod digwyddiadau mawr y DU neu'n fyd-eang, fel y ddau ryfel byd neu ddatblygiad y wladwriaeth les a'r gwasanaeth iechyd gwladol, hefyd yn rhan o hanes Cymru.

Mae astudio hanes a hanesion Cymru yn bwysig er mwyn cyflawni dibenion y cwricwlwm newydd. I fod yn ddinasyddion gwybodus a moesegol sy'n cymryd rhan, bydd dysgwyr yn gwneud synnwyr o'u hunaniaeth a sut y mae ein hanes, ein diwylliannau a'n daearyddiaeth yn ei siapio. Fodd bynnag, rwyf am ei gwneud yn glir y byddai ychwanegu gofynion statudol at y cwricwlwm yn gwbl groes i'r strwythur a'r fframwaith sy'n cael ei gynhyrchu ar lefel genedlaethol. Fodd bynnag, mae pob maes dysgu a phrofiad yn nodi dimensiwn Cymreig amlwg yn ogystal ag egwyddor bwysig cynefin. Felly, wrth gefnogi'r cynnig hwn, rwy'n ailymrwymo i'r ffaith y bydd hanesion a straeon Cymru yn agwedd graidd ar bob maes dysgu a phrofiad ar draws ein cwricwlwm newydd. Diolch yn fawr.

Suzy Davies i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Llywydd, a diolch, pawb, hefyd.

Rwy'n wirionedddol—. Mewn chwe munud, nid oes unrhyw ffordd y gallaf wneud cyfiawnder â phawb ar hyn. Ond rwy'n falch iawn fod hyn wedi'i dderbyn ar gyfer dadl heddiw. Ni allaf feddwl am y tro diwethaf i mi fwynhau dadl cymaint, yn ogystal â dysgu oddi wrthi. Mae'n debyg mai'r cwestiwn yw pam ein bod yn ei chael o gwbl, ac mewn gwirionedd, fe'm trawodd, ar ôl dilyn rhywfaint o ddarllediadau Twitter o'r hyn y buom yn ei wneud heddiw, fod un sylwebydd wedi dweud, 'Mae'n anghredadwy ein bod yn trafod a ddylai—neu sut y dylai—hanes Cymru gael ei addysgu yn ein hysgolion. Heb hunanymwybyddiaeth, rydym heb wladwriaeth a heb wreiddiau ac yn anwybodus ynghylch ein gwlad ein hunain, sut y cafodd ei siapio, yr arwyddocâd a'r cyfraniadau y mae pobl o Gymru wedi eu gwneud, a byddwn yn cael ein gadael gyda'r argraff o amherthnasedd a diddymrwydd.'

Nawr, rwy'n meddwl efallai fod hynny'n gor-ddweud pethau—yma o hyd ac ati; rydym yma o hyd—ond mae rhai cwestiynau difrifol yn codi ynglŷn â pham rydym lle rydym, ac mae'n debyg ei bod yn werth atgoffa'r Siambr fod hyn yn mynd yn ôl mewn gwirionedd i—roeddem yn siarad am hyn yn 1952, ac roedd y Weinyddiaeth Addysg bryd hynny, ymhell cyn datganoli, eisoes wedi nodi bod hanes Cymru yn cael ei wthio i'r cefndir yn yr hyn a oedd yn cael ei ddysgu bryd hynny. Erbyn Deddf Diwygio Addysg 1988—mae hyn gryn dipyn wedyn—roedd yna ddealltwriaeth o hyd fod angen cwricwlwm Cymreig penodol i ysgolion yng Nghymru. Felly, gallwch ddychmygu, erbyn inni gyrraedd 1995, heb fod yn hir cyn datganoli—mae angen cynnwys diwylliannau Cymraeg a Saesneg yn y wlad yn y cwricwlwm fel y'i dysgid bryd hynny, a'r teimlad oedd nad oedd hynny'n digwydd. Ac erbyn 2013, ymhell ar ôl datganoli ac ymhell i mewn i'r cwricwlwm newydd ar y pryd, roeddem mewn sefyllfa lle—gwaetha'r modd, Vikki, efallai mai chi yw'r paragon yn hyn o beth, gan mai 10 y cant i 15 y cant yn unig o gyrsiau TGAU hanes oedd yn cynnwys deunydd ar Gymru, a hoffwn yn fawr iawn pe bai gweddill Cymru, a'r plant yng ngweddill Cymru, wedi cael y profiad y mae eich plant chi wedi'i gael. [Torri ar draws.] Os rhowch amser ychwanegol i mi. Diolch.

[Anghlywadwy.]—pan fo pob TGAU hanes unigol sy'n cael ei ddarparu gan CBAC yn cynnwys dimensiwn hanes Cymru.

Iawn. Wel, mae'r ymchwil ar gyfer hynny wedi dod o waith Dr Elin Jones, a wnaeth y gwaith rhagarweiniol ar gyfer y Cwricwlwm Cymreig yn ôl yn 2013 a 2015, ac mae tystiolaeth lawer mwy diweddar wedi dod gan Martin Johnes, rwy'n credu, o Brifysgol Abertawe, sy'n dangos, er bod hynny ar gael i athrawon ei addysgu, nid yw'r mwyafrif helaeth ohonynt yn gwneud defnydd o'r modiwlau hynny. A'r mwyafrif enfawr—ac mae'n fwyafrif enfawr; mae'n ddrwg gennyf, nid yw'r manylion gyda mi, ond rwy'n siŵr y gallwn eu cael i chi—yw fod—. Mae'r Natsïaid ac America yn mynd â'r rhan fwyaf o amser y cwricwlwm. Ac fel y dywedodd y Gweinidog, mae yna elfennau yn hynny lle mae'r cysylltiad â Chymru a sut y mae hynny'n ein helpu i edrych arnom ein hunain yn bwysig iawn mewn gwirionedd, ond nid wyf wedi fy argyhoeddi, ar sail yr arolwg bach a wneuthum heddiw, fod hynny'n dod trwodd o gwbl. Oherwydd er hyn i gyd—ac nid yw hyn yn wyddonol o gwbl, ond bûm yn siarad â phobl iau na fi heddiw ar y llawr yma yn Nhŷ Hywel, ac o'r un, dau, tri, pedwar, 10 o bobl y siaradais â hwy a oedd yn iau na fi, nid oedd dau ohonynt yn cofio unrhyw beth o gwbl heblaw dysgu am y 'Welsh not' yn yr ysgol gynradd—roedd llawer ohonynt yn cofio hynny—roedd rhai'n cofio cael eu dysgu am derfysg Rebecca, rhai am y Siartwyr—roedd yn dibynnu o ble roeddent yn dod yng Nghymru—ond mewn gwirionedd, ni allai'r rhan fwyaf ohonynt gofio dim roeddent wedi'i ddysgu yn yr ysgol am hanes Cymru. A dyna pam rydym yn cael y ddadl hon, oherwydd, fel y gwyddoch, mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â—wel, mwy na chydymdeimlad, rhyw obaith o—y cwricwlwm newydd, ac mae popeth rydych wedi'i ddweud heddiw, Weinidog, yn wir, mae'n mynd i fod yn agored i athrawon ledled Cymru ymgorffori hanes Cymru i raddau mwy neu lai, cymaint ag y dymunant, y geiriad sydd ynddo ar hyn o bryd—ac rwyf wedi darllen yr arweiniad ar y maes dysgu a phrofiad, fel y mae ar hyn o bryd; rwy'n deall y gallai ddatblygu—nid oes dim ynddo sy'n dweud bod angen i hyn ddigwydd am y rhesymau hynny, fel nad ydym yn cael ein gadael gyda'r argraffiadau o amherthnasedd a diddymrwydd.

Nid oes gennyf lawer—. Hoffwn orffen gyda phwynt yn nes ymlaen, ond rwyf am ymdrin â rhai cyfraniadau yn gyntaf. Siân, fe wnaethoch chi ddechrau drwy ddweud am hanes, fod yna dân yn y bol ynglŷn â hyn—oes, mae hynny'n wir ar hyn o bryd, ond os na wnawn rywbeth am hyn yn awr, mae'n mynd i fynd allan, oherwydd, fel roedd Delyth yn dweud, wyddoch chi, 'cofiwch', wel, os nad ydym dysgu unrhyw beth, beth ar y ddaear rydym ni'n mynd i'w gofio? Ac mae'n ymwneud â chwestiwn hunaniaeth—yr hyn sydd ar goll o wybodaeth pobl na allwn ei gofio. Rwy'n meddwl ei fod wedi fy nharo fod mwy o bobl wedi dweud eu bod wedi dysgu mwy o raglen Huw Edwards am hanes Cymru yn weddol ddiweddar nag a wnaethant o'u cwricwla ysgol eu hunain.

Ond lle rwy'n mynd i gytuno gyda'r Gweinidog, a siaradwyr eraill yma mewn gwirionedd, yw na ddylem or-bennu'r cynnwys. Pan wnaeth Mark Isherwood ei gyfraniad, roeddwn yn meddwl bod hynny yr un mor bwysig â chael 'Cofiwch Dryweryn' fel rhywbeth y dylem ystyried ei wneud. Yr ymateb i'r ddadl hon yw y dylem gael cymaint â phosibl am hanes Cymru ar y cwricwlwm. Nid un hanes a geir yng Nghymru—credaf mai chi efallai oedd y person a ddywedodd hynny, Weinidog. Pwy sydd i ddweud bod diddymu'r mynachlogydd wedi cael mwy o effaith neu lai o effaith na boddi Capel Celyn? Nid wyf yn gwybod. Dyna bwynt cael cyfle i'w drafod yn y cwricwlwm hwn, ond rhaid i'r cynnwys fod yno i'w drafod, a chredaf mai dyna sydd y tu ôl i'r ddadl hon—wel, mae hynny'n wir i mi yn sicr.

Yr un cwestiwn a oedd gennyf amdano yw, pan fyddwn yn sôn am hanes Cymru, i mi, rhaid i hynny gynnwys hanes Prydain—Cymreig, Prydeinig a rhyngwladol—gan fod Cymru a Phrydain, unwaith eto, yn ddarn arall o dir ffrwythlon yn y cwricwlwm hwn, ein bod yn gallu siarad am yr hyn y mae hunaniaeth Cymru yn ei olygu. Ac i ymateb i rywbeth a ddywedodd Mick Antoniw—rydych chi'n llygad eich lle am arwyr lleol, ond mewn gwirionedd nid oes gennyf broblem gyda siarad am Nelson a Wellington, er nad ydynt yn swnio'n arbennig o Gymreig. Maent yn arwain at drafodaeth ynglŷn â pham fod gennym frenhiniaeth o hyd, a pham fod gennym frenhiniaeth o hyd a ninnau wedi ein hamgylchynu gan Weriniaethau. A'r cwestiwn wedyn fyddai: pam fod cymaint o bobl yng Nghymru yn cefnogi'r frenhiniaeth? Gallwch weld o ble rwy'n dod.

Nid oes ffordd y gallaf ymdrin â hyn i gyd, mae'n ddrwg iawn gennyf. Roedd yr holl syniad o brofi hanes, cyffwrdd â hanes, y soniodd Alun Davies amdano, a'i ddilyn gan Jayne Bryant—yn hollol. Pan welais y Deddfau Uno—ac mae'n rhaid eu bod yn wenwyn i'r bobl ym mhen arall y Siambr hon—roeddent yn fy nghyffroi'n fawr, oherwydd, am y tro cyntaf, roeddent yn dangos i mi mai dyna'r darn o bapur a oedd yn caniatáu i'r Cymry fynd i'r Senedd, ac roedd hynny'n rhywbeth a oedd yn wirioneddol bwysig i mi, o safbwynt hanesyddol. Felly, unwaith eto—[Torri ar draws.] Nid oedd gennym Gymry yno—[Torri ar draws.] Dyna ni; edrychwch, rydym yn gwneud yn union beth y dylai'r cwricwlwm cenedlaethol ei wneud, cyhyd â bod y Gweinidog yn derbyn y cynnig hwn, ac rydych wedi gwneud hynny.

Ac os caniatewch i mi wneud y pwynt olaf hwn, mae hyn yn wych, y ddadl hon, ond oni fydd gan athrawon adnoddau i addysgu hyn, ni ddaw dim o'r holl uchelgeisiau hyn ar gyfer trosglwyddo'r cynefin trwy'r cwricwlwm cyfan, ac mae'n dal i fod yn destun pryder i mi, os nad oes adnoddau gan yr athrawon sydd gennym yn y system ar hyn o bryd, os nad ydynt yn gwybod sut i wneud yr hyn rydych am iddynt ei wneud, byddant yn dal i ddysgu'r un pethau ac yn gwthio rhywfaint o'r uchelgais hwn i mewn ato wedyn. A bydd hynny'n fethiant, o ran dyhead ac o ran y cwricwlwm ei hun. Os ydym yn dal i sôn am Natsïaid ac America ymhen 10 mlynedd, heb gyd-destun priodol, rwy'n credu y bydd yn siom i bawb ohonom.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.