Dywedodd yr athronydd Michael Oakeshott, y tu hwnt i ffeithiau moel, 1066 a hynny i gyd—efallai y dylwn ddweud 1282—mai gweithred o wneud yw hanes—roedd yn ddiddorol sut y cychwynnodd Mick—neu o leiaf amgyffrediad, ymgais i ddeall. Ac mae pob cenhedlaeth yn gwneud hynny, ac mae'n gofyn am sgìl mawr. Byddai ein hen hen neiniau a'n hen hen deidiau wedi dweud mai brwydr Bosworth oedd un o'r prif bethau a greodd hunaniaeth Gymreig. Nid wyf yn tybio—. Wel, ychydig iawn o blant a fyddai'n dysgu am hynny erbyn hyn, ond cawsom basiantau gwych yng nghastell Caerdydd yn ei ail-greu a sut yn union roedd hynny'n dangos dychweliad Arthur ar ffurf y Tuduriaid, os ydych chi eisiau bod yn wirioneddol ffansi yn ei gylch. Ond mae'n haen ar ben haen o sut y mae gwahanol genedlaethau'n edrych ar bethau.

Nid wyf yn hollol siŵr ai Dr John Davies neu R. Davies a ddywedodd—roedd yn hanesydd 'Davies' o fri enfawr—a ddywedodd fod cymdeithas Gymreig yn y canol oesoedd yn cyfateb mewn gwirionedd i'r Gyrcas, a chymdeithas filwraidd a oedd wedi ymrwymo i'r math mwyaf ffyrnig o ryfela—dyna oedd yr arbenigedd mawr a'r hyn a gadwai lawer o ddynion mewn gwaith cyflogedig, nid yn unig ym mhob cwr o Brydain ond drwy Ewrop.

Wel nawr, byddem yn cael dysgu lawer mwy, yn gwbl briodol, am ein traddodiad o geisio heddwch a chytgord yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac yn yr ugeinfed ganrif hefyd, a'r neges ewyllys da y mae plant yn ei hanfon drwy'r Urdd a'r pethau hyn. Roedd Cymru adeg y Diwygiad Protestannaidd yn hynod Gatholig—gydag East Anglia a Swydd Gaerhirfryn, dyma'r ardaloedd cadarnaf eu gwrthwynebiad yn ôl pob tebyg. Gwrthodwyd Protestaniaeth gydag angerdd ymysg y bobl, a oedd yn hoff iawn o'u traddodiad ffydd a chrefydd y werin, gyda'i holl liw a'i seremonïau. Ond wedyn, yn y ddeunawfed ganrif, roedd y newid i anghydffurfiaeth yn enfawr, a chafodd y fath ddylanwad pwysig ar greu'r Gymru fodern.

Felly, ceir pob math o linynnau yno sy'n galw am ddealltwriaeth ddofn. Mae'n debyg mai celfyddyd hanes yw gwneud hynny heb orfodi ein dewisiadau ni ar y cenedlaethau blaenorol o ddynion a menywod yng Nghymru, oherwydd roeddent yn byw bywydau go iawn. Roedd y gwerthoedd hynny'n bwysig iawn iddynt, ac maent yn wahanol iawn, lawer ohonynt, i'r ffordd rydym yn meddwl heddiw.

Sylwaf yn yr holl faes hwn ei fod wedi bod yn ddadleuol ers tro—credaf mai Leighton Andrews oedd y Gweinidog cyntaf i ddweud bod angen inni edrych ar y cwricwlwm hanes, a chomisiynodd Dr Elin Jones wedi hynny i ysgrifennu adroddiad, ac roedd hwnnw'n ddefnyddiol iawn fel sylfaen i'n hastudiaeth.

A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'n fras ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiad? Ond mae'n anffodus fod argymhelliad 2, sef bod angen rhoi rhyw fath o arweiniad ynglŷn â'r llinyn y dylai myfyrwyr ei gael, o ran beth yw'r digwyddiadau arwyddocaol ac yna sut y gellir eu dehongli—credaf fod hynny'n ddefnyddiol iawn mewn stori genedlaethol. Er i chi wrthod argymhelliad 2, sylwaf eich bod wedi ymrwymo i ddatblygu adnoddau newydd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr yn fy marn i.

Credaf fod dealltwriaeth hanesyddol o'n diwylliant yn bwysig iawn, oherwydd os na wnawn ni hynny, nid wyf yn credu y bydd y rheini y tu allan i Gymru yn cael eu hargyhoeddi o ddifrif fod angen edrych arnom, ac edrych ar y profiad unigryw sydd gennym mewn perthynas â datblygiad Cymru a'i lle ym Mhrydain ac yn y byd ehangach yn wir.

Credaf fod dealltwriaeth y cyhoedd o hanes a diwylliant Cymru ledled y DU yn rhywbeth y dylem edrych arno—roedd yn un o'r awgrymiadau a wneuthum ar un adeg yn y pwyllgor—gan fod i hanes Cymru bwysigrwydd Prydeinig ac Ewropeaidd. Mae rhai sefydliadau o gwmpas gweddill Prydain, yn Llundain neu—. Euthum i Amgueddfa Genedlaethol yr Alban, a gofynnais am ddeunyddiau ar deyrnas Ystrad Clud, y gloddfa fawr honno o ddiwylliant Cymreig, o ran ei llenyddiaeth—cafwyd hyd i lawer o'n testunau yno. Nid oedd neb i'w weld yn deall, oherwydd nid yw'n rhan o'r stori genedlaethol yn yr Alban, felly pam y gofynnais hynny? Ond mewn gwirionedd, mae gennym bum stori genedlaethol ar yr ynysoedd hyn—y pedair gwlad a Phrydain. Rwy'n credu bod y ffordd y ceisiwn eu hamgyffred a'u deall heddiw yn wirioneddol bwysig, o ran ein cyfanrwydd diwylliannol ac yn wir, y ffordd y defnyddiwn yr adnoddau tra chyfoethog sydd wedi dod yn rhan o'n treftadaeth, ond hefyd, sut rydym yn rhoi ffurf arnynt heddiw. Diolch.