Beth a olygwn pan ddefnyddiwn y gair 'cyfiawnder'? Rwyf wedi edrych, ac mae'r Oxford English Dictionary yn cynnig dau brif ystyr: y cyntaf yw 'ymddygiad rhesymol a chyfiawn neu'r rhinwedd o fod yn deg', a'r ail ystyr yw 'gweinyddiaeth y gyfraith'. Nawr, fel y bydd unrhyw un sydd wedi adnabod rhywun sydd wedi dioddef trais rhywiol neu sydd wedi ymgyrchu i wella'r system yn gwybod, nid yw'r ddau ystyr bob amser yr un fath; mewn gormod o achosion, nid yw gweinyddiaeth y gyfraith yn Lloegr yn rhoi triniaeth gyfiawn a rhesymol i oroeswyr trais rhywiol. Mae'r ystadegau'n dangos hyn yn rhannol. Yn y flwyddyn a ddaeth i ben ar 2019 Mawrth, fel y clywsom, arweiniodd llai na 4 y cant o achosion y rhoddwyd gwybod i'r heddlu amdanynt at erlyniad. Ond Lywydd, rhan o'r stori'n unig y mae'r ystadegau'n ei ddweud wrthym. Beth am y goroeswyr nad ydynt yn teimlo y gallant adrodd ynglŷn â beth sydd wedi digwydd iddynt hyd yn oed? Caiff yr ystadegau eu chwalu gan y straeon nad ydynt yn eu hadrodd—y menywod a'r dynion nad ydynt yn rhoi gwybod am beth sydd wedi digwydd iddynt oherwydd stigma, cywilydd, ofn ynglŷn â sut y gallent gael eu beio neu beidio â chael eu credu gan y bobl a'r systemau sydd i fod i ddarparu triniaeth deg iddynt.

A beth am y goroeswyr sy'n cymryd y cam ymddangosiadol ddewr o roi gwybod i'r heddlu am drais rhywiol? Ar bob cam o frwydr anodd goroeswr i gael cyfiawnder, mae'r ods yn pentyrru yn eu herbyn. Diwylliant yr heddlu—er ei fod yn well ac er bod gwaith cadarnhaol yn cael ei wneud gan gomisiynwyr yr heddlu a throseddu, mae'n dal yn dameidiog. Bydd cwestiynau am beth oedd y goroeswr yn ei wisgo, faint roeddent wedi'i yfed, a oeddent wedi cysgu gyda'r troseddwr o'r blaen, faint o bobl y maent wedi cysgu gyda hwy yn gyffredinol ar unrhyw adeg, a ydynt wedi bod mewn cysylltiad â'r troseddwr ers hynny. Bydd yna archwiliadau meddygol ymyraethol a allai ddod, neu a allai fethu dod o hyd i'r dystiolaeth sydd ei hangen arnynt i brofi beth sydd wedi digwydd iddynt. Ac yna, hyd yn oed os yw'r heddlu'n fodlon â gwirionedd eu stori a hyd yn oed pe baent yn rhoi gwybod amdano cyn cael cawod neu wneud y peth greddfol o olchi'r hyn sydd wedi digwydd i ffwrdd, efallai y byddant yn dal—maent yn hynod o debygol o gael gwybod nad yw Gwasanaeth Erlyn y Goron yn credu bod digon o obaith o lwyddo ac na fyddant yn mynd ar drywydd yr achos.

Mae Cynghrair Rhoi Terfyn ar Drais yn erbyn Menywod yn cyfeirio at achos a gafodd ei ollwng gan Wasanaeth Erlyn y Goron oherwydd y gellid camddehongli negeseuon WhatsApp ac un arall lle na chafodd trais o fewn priodas ei erlyn oherwydd rhagdybiaeth Gwasanaeth Erlyn y Goron na fyddai rheithgor yn deall dynameg rheolaeth drwy orfodaeth mewn perthynas. Ond Lywydd, a oes unrhyw ryfedd fod cyn lleied o fenywod a dynion yn dewis rhoi gwybod am droseddau pan fyddant wedi'u treisio'n rhywiol? Mae ein system gyfiawnder yn mynnu dewrder aruthrol ar ran goroeswyr; mae'n ei gwneud yn ofynnol iddynt roi'r trawma i'r naill ochr a mynd i ystafell archwilio oer a siarad â dieithriaid am y peth gwaethaf sydd erioed wedi digwydd iddynt. Un o'r prif resymau pam y credaf y dylid datganoli cyfiawnder i Gymru yw nad yw achosion troseddol fel hyn yn digwydd mewn gwactod. Bydd goroeswr trais rhywiol yn debygol o ddod i gysylltiad â llu o wasanaethau—meddyg teulu, nyrs brysbennu mewn adran ddamweiniau ac achosion brys, clinig iechyd rhywiol, grŵp cymorth, canolfan Cyngor ar Bopeth—cyn, neu yn lle mynd at yr heddlu.