Felly, mae gwir angen inni osod yr un safonau cadarn ar gyfer caffael cyhoeddus yn ein hysgolion, ac rwy'n gobeithio y bydd y rheoliadau bwyta'n iach newydd yn cael eu cryfhau, oherwydd gyda chynifer o'n plant yn byw mewn tlodi, a theuluoedd sy'n agored iawn i ddewis ar sail pris yn unig, hyd yn oed os nad oes fawr o werth maethlon i'r bwyd, mae'n golygu bod brecwastau ysgol am ddim a chiniawau ysgol maethlon yn achubiaeth i blant o'r fath. Yn ogystal, mae'r rhaglen bwyta yn ystod gwyliau ysgol yn sicrhau nad yw'r un plant yn llwgu yn ystod gwyliau'r ysgol.

Felly, rwyf am weld llywodraethwyr ac awdurdodau lleol yn mynd ati'n llawer mwy trylwyr i sicrhau bod yr hyn sy'n cael ei gyflwyno i blant yn ein hysgolion yn cydymffurfio â'r rheoliadau bwyta'n iach. Mae gan Estyn ryw fath o rôl anuniongyrchol yn hyn, o ran sicrhau bod llywodraethwyr ac awdurdodau lleol yn gwneud y gwaith hwnnw, ond nid ydynt hwy eu hunain yn arolygu, ac yn fy mhrofiad i, mae llawer iawn o waith i'w wneud yn y maes hwnnw.

Nawr, yn amlwg, nid ein perthynas â bwyd yn unig sydd angen ei newid, mae angen inni wneud mwy o weithgarwch corfforol hefyd. Gwn fod y Dirprwy Weinidog ar flaen y gad yn sicrhau bod £30 miliwn yng nghyllideb y flwyddyn nesaf a ddyranwyd i awdurdodau lleol i gynyddu llwybrau teithio llesol yn cael ei ddefnyddio nid yn unig ar lwybrau braf i'w cael ar gyfer twristiaid, ond i ddechrau symud yr amgylchedd obesogenig sy'n cael ei ddominyddu gan y car. Yng Nghaerdydd, mae Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad ac Ysgol Gynradd Howardian wedi arwain y ffordd ar gael cynlluniau teithio llesol, ond mae gwir angen inni ddisgwyl i bob ysgol eu rhoi ar waith hefyd. Ac roeddwn yn meddwl felly pa sgwrs y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chael gydag awdurdodau lleol ynglŷn â gweithredu parthau gwahardd cerbydau o gwmpas pob ysgol, yn unol ag argymhelliad Sustrans, fel bod pob disgybl yn gorfod cerdded, neu feicio neu fynd ar sgwter i'r ysgol ar gyfer rhan olaf y daith. Teimlaf y dylid ystyried hyn yn rhan annatod o'r pecyn, i wneud 20 mya yn gyfyngiad cyflymder diofyn mewn ardaloedd adeiledig, a newid y ffordd rydym yn defnyddio ein ffyrdd. Rwy'n tybio mai ar hynny y defnyddir y £4 miliwn ar y grant diogelwch ar y ffyrdd, ac efallai y gallai'r Dirprwy Weinidog egluro hynny, neu yn yr un modd, y £5 miliwn ar gyfer y grant Llwybrau Diogel mewn Cymunedau yng nghyllideb y flwyddyn nesaf. Rhaid inni gydnabod y gall plant fod yn llysgenhadon brwd dros fod yn fwy egnïol. Gallant helpu'r oedolion yn eu bywydau i fabwysiadu ffyrdd mwy egnïol o fyw.

Er fy mod yn llwyr gefnogi'r holl fesurau hyn, mae angen imi fynd i'r afael yn awr â pham nad yw gordewdra yn ddim ond cyflwr a achosir gan ddewisiadau ffordd o fyw rydym am eu gwrthdroi. Mae'n rhaid inni ei drin fel clefyd hefyd yn yr un ffordd ag y gwnawn gyda diabetes neu unrhyw glefyd arall. Yn gyntaf oll, y stigma sy'n gysylltiedig â gordewdra. Mae grŵp trawsbleidiol Senedd y DU ar ordewdra wedi rhyddhau canlyniadau arolwg yr wythnos hon ar y stigma sy'n gysylltiedig â gordewdra. Mae'r arolwg yn cadarnhau bod pobl sy'n byw gyda gordewdra yn wynebu lefelau uchel o stigma, sy'n effeithio ar eu bywydau, eu gwaith a'u hamdden, eu perthynas ag eraill, ac ar ba mor debygol ydynt o ofyn am gyngor meddygol gan eu meddyg teulu. Roedd 71 y cant o bobl a oedd yn ordew yn teimlo stigma wrth ofyn am gyngor neu gymorth iechyd. Mae llawer o bobl, gan gynnwys meddygon, yn methu deall bod gordewdra yn glefyd cronig. Maent yn ei weld fel diffyg grym ewyllys, diogi neu amharodrwydd i fwyta llai a symud mwy. Ond rwy'n credu bod yn rhaid inni herio'r agwedd honno oherwydd nid yw'n cydnabod maint problem gordewdra, sy'n ymwneud â mwy na ffactorau amgylcheddol yn unig.

Os na allwn atal gordewdra, mae gennym ddyletswydd foesol i'w drin. Mae rhai o'r triniaethau a gynigiwn i bobl sydd dros bwysau neu'n ordew yn aneffeithiol a dweud y gwir, fel y dengys y crynodeb hwn o doreth o bapurau ymchwil, pe baech yn gallu ei weld. Casgliad y papurau academaidd hyn yw bod dwy ran o dair o'r bobl sy'n mynd ar ddeiet yn adennill mwy o bwysau na'r hyn roeddent yn ei gario'n wreiddiol, cyn iddynt fynd ar ddeiet yn y lle cyntaf. Felly, pam hynny? Wel, credaf fod a wnelo hyn â'r ffaith ein bod, yn wreiddiol, yn byw mewn amgylchiadau llawer mwy anodd na heddiw. Rydym wedi ein cyflyru i drin deiet fel newyn, a'r unig ymateb rhesymegol i hynny yw adfer y pwysau a gollwyd cyn gynted ag y daw cyfle. Yn ogystal â hynny, mae rhai o'r heriau y mae pobl yn eu hwynebu yn enetig. Mae cyfansoddiad genetig ein rhieni yn dylanwadu'n fawr ar ba mor denau neu dew ydym ni. A yw hynny'n golygu, wrth i fwy o'r boblogaeth fynd yn ordew, fod mwy o'r plant a gawn hefyd yn mynd yn ordew? Mae'n rhaid inni ddechrau meddwl beth ddylai ein hymateb fod.

Yr ymateb mwyaf eithafol, os mynnwch, yw llawdriniaeth fariatrig, ond caiff ei hargymell gan yr arbenigwyr meddygol fel y driniaeth fwyaf effeithiol ar gyfer pobl sy'n ordew iawn. Cafodd cyfaill agos i mi, nad yw gyda ni mwyach, lawdriniaeth fariatrig, ac yn sicr fe wnaeth drawsnewid ei ymddangosiad, ei bwysau a'i allu i fyw bywyd egnïol. Felly, credaf fod budd enfawr i ddosbarthu gordewdra fel clefyd, oherwydd byddai'n sicrhau felly fod gennym lwybr clinigol ar gyfer trin yr achosion cymhleth hyn. Mae cysylltiad rhwng llawdriniaeth fariatrig ar gyfer trin pobl sy'n ordew iawn a llwyddiant i gadw'r pwysau i lawr yn barhaol dros 20 mlynedd. Mewn 95 y cant o achosion, llwyddodd i wrthdroi diabetes math 2 cleifion a newidiodd eu perthynas â bwyd, yn ogystal â'i gwneud yn haws iddynt symud o gwmpas wrth gwrs.

Llywodraeth Portiwgal yw'r unig Lywodraeth yn y byd sy'n cydnabod gordewdra yn swyddogol fel clefyd, er bod llu o gyrff meddygol yn cymeradwyo hyn fel ffordd o wella'r ffordd rydym yn trin diabetes. Mewn mannau eraill, pleidleisiodd Senedd yr Eidal o blaid cydnabod gordewdra fel clefyd yn dilyn ymgyrch gan grŵp trawsbleidiol ar ordewdra a diabetes.

I gloi, credaf fod yn rhaid inni gydnabod bod angen teilwra'r gwasanaethau i helpu rhai pobl sydd â thuedd enetig i fod yn ordew er mwyn eu helpu i osgoi'r canlyniadau mwyaf difrifol. Ond nid yw, ac ni ddylai hynny ein rhyddhau o'n dyletswydd wleidyddol i fynd i'r afael ag achosion cymdeithasol ac economaidd ein hamgylchedd obesogenig, a fydd fel arall yn lleihau cyfleoedd bywyd pobl ac yn fy marn i, gallai beri i'r GIG chwalu.