Diolch, Llywydd, ac rwy'n cynnig y cynnig sydd wedi'i gyflwyno yn enw fy nghydweithiwr, Darren Millar. Mae ein cynnig yn glir: rydym ni'n galw am ymchwiliad annibynnol, dan arweiniad barnwr ac wedi'i benodi gan Senedd Cymru, i'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â phandemig COVID-19. Bydd cwestiynau niferus gan bobl Cymru yn parhau ynghylch yr hyn a ddigwyddodd yn ystod y pandemig hwn, pa mor barod y bu Cymru amdano, a phenderfyniadau a chamau gweithredu Llywodraeth Cymru mewn ymateb i'r pandemig. Gan fod Llywodraeth Cymru bellach wedi dechrau llacio cyfyngiadau symud yng Nghymru, mae'n bryd i ddechrau ystyried sut y dylid holi ac ateb y cwestiynau hynny. Yn bwysicach byth, mae'n gwbl hanfodol bod gwersi'n cael eu dysgu o bandemig COVID-19 pe bai'r Llywodraeth hon neu Lywodraethau'r dyfodol yn wynebu pandemig fel hwn yn y dyfodol. Felly, gan fod cyfyngiadau'n dechrau cael eu llacio erbyn hyn, mae'n briodol inni ystyried yn awr sut i fwrw ymlaen a gweithredu'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw.

Nawr, rwy'n gwerthfawrogi bod pwyllgorau'r Senedd eisoes yn ystyried eu hymchwiliadau eu hunain i COVID-19 a'r effaith a gafodd ar feysydd pwnc eu pwyllgorau, ac mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru wedi'u galw i ateb cwestiynau ar feysydd eu portffolio. Fodd bynnag, o ystyried yr effaith aruthrol y mae COVID-19 wedi'i chael ar deuluoedd a chymunedau ledled Cymru, credaf ei bod yn briodol lansio ymchwiliad cyhoeddus llawn, o dan arweiniad barnwr annibynnol wedi'i benodi gan y Senedd, nid Llywodraeth Cymru.

Rhaid inni ei gwneud yn hollol glir i bobl Cymru y bydd yr ymchwiliad hwn yn agored ac yn dryloyw a bod modd rhoi cyfrif am y camau gweithredu. Bydd penodi barnwr annibynnol yn datgan bod y sefydliad hwn wedi'i ymrwymo i atebolrwydd, a bod yr ymchwiliad hwn, yn syml iawn, yn haeddu'r awdurdod y byddai gan uwch farnwr. Yn wir, pan fydd y broses yn cyrraedd y cam lle mae gwrandawiadau ar y gweill, byddai gan Gwnsler y Frenhines a'i dîm y sgiliau mwyaf priodol i holi'r cwestiynu mewn modd teg a chwilfrydig. Am y rheswm hwnnw, byddwn ni'n gwrthwynebu gwelliant 1, sy'n dileu'r pwynt y dylai ymchwiliad cyhoeddus gael ei arwain gan farnwr, oherwydd fe ddylai gael ei arwain gan farnwr, a'i benodi gan y Senedd yn hytrach na Llywodraeth Cymru. Rwyf i o'r farn bod pobl Cymru yn haeddu gweld yr ymchwiliad hwn yn cael ei gynnal gan ddefnyddio'r lefel uchaf bosibl o dryloywder ac awdurdod. Ni allwn fforddio gadael i Lywodraeth Cymru bennu cyfeiriad nac agenda, ac felly ni allaf weld unrhyw beth afresymol nac anffafriol wrth alw i'r ymchwiliad gael ei arwain gan farnwr sydd wedi'i benodi'n annibynnol ar y Llywodraeth y byddai'n ei harchwilio.

Nawr, rwy'n sylweddoli y bydd disgwyl i ymchwiliad cyhoeddus gael ei gynnal yn gyflym, a dyna pan mae angen inni ddechrau gweld rhywfaint o'r gwaith paratoi yn dechrau. Efallai fod yr Aelodau'n ymwybodol o'r llythyr diweddar yn y Financial Times wedi'i ysgrifennu gan grŵp o Arglwyddi, a alwodd am ddeialog a chonsensws trawsbleidiol ar gylch gorchwyl ymchwiliad y DU i COVID-19. Wel, rwy'n galw ar y trafodaethau hynny i ddechrau yma yng Nghymru, ac rwy'n gobeithio, mewn ysbryd agored ac atebol, y bydd pob plaid wleidyddol yn dymuno bod yn rhan o'r ddeialog hon. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud, mewn egwyddor, ei fod yn hapus i gadarnhau cefnogaeth Llywodraeth Cymru i ymchwiliad cyhoeddus ar yr adeg gywir, ac mae hwnnw'n gam ymlaen i'w groesawu. Gallwn ni yn awr ddatblygu'r consensws hwnnw a dechrau meddwl sut y gall yr ymchwiliad hwnnw ddigwydd. Felly, rwy'n gobeithio, wrth ymateb i'r ddadl hon, y bydd Llywodraeth Cymru yn dweud ychydig mwy wrthym am eu syniadau o ran pryd y gall yr ymchwiliad hwn ddechrau. Ni chredaf ei bod yn afresymol inni ystyried rhai o'r amserlenni y gall pobl Cymru ddisgwyl cael clywed atebion i'w cwestiynau am y modd yr ymdriniwyd â materion sy'n ymwneud â COVID-19 yng Nghymru.

Llywydd, rydym ni'n gofyn bod y canfyddiadau ar gael cyn etholiadau seneddol Cymru y flwyddyn nesaf. Yn y pen draw, dylai pobl Cymru gael y cyfle i wrando ar y dystiolaeth a dod i'w casgliadau eu hunain o ran yr ymchwiliad—a gallan nhw ddweud eu dweud—ac, yn bwysicach, allu dwyn Gweinidogion presennol y Llywodraeth i gyfrif yn yr etholiad y flwyddyn nesaf. Am yr union reswm hwnnw, ni allwn gefnogi gwelliant 2, sy'n ceisio dileu'r angen bod y canfyddiadau ar gael cyn etholiadau Seneddol nesaf Cymru. Rhaid dangos i'r byd na fyddwn ni, yma yng Nghymru, yn petruso rhag gofyn cwestiynau anodd a chael atebion anodd. Mae gan bobl Cymru yr hawl i fod mor wybodus â phosibl yn yr etholiad nesaf, a rhaid inni o leiaf geisio darparu ar eu cyfer yr atebion y maen nhw'n eu ceisio, fel y gallan nhw fynd i'r blwch pleidleisio mor wybodus â phosibl.

Nawr, mae gwelliant 4 yn galw bod yr ymchwiliad yn cael ei gychwyn ochr yn ochr â'r modd y mae Llywodraeth y DU wedi ymdrin â phandemig COVID-19. Rwy'n hapus i weld hynny'n digwydd, ac felly byddwn ni'n cefnogi'r gwelliant hwn. Ond ni ddylem golli golwg ar hynny, ac yma yng Nghymru mae cyfle hefyd i arwain ar hyn, a dylem gymryd y cyfle hwnnw.

Yn briodol, bydd gan bob Aelod ei farn ynghylch y materion systemig y bydd modd eu hystyried yng nghylch gorchwyl yr ymchwiliad. Rwy'n credu y dylai cwmpas yr ymchwiliad hwn fod yn eang a dylai edrych ar holl benderfyniadau polisi COVID-19 Llywodraeth Cymru drwy gydol y cyfnod hwn. Er enghraifft, mae'n gwbl hanfodol bod yr ymchwiliad cyhoeddus yn ystyried strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer ymdrin â'r sector cartrefi gofal yng Nghymru. Fe wyddom, er gwaethaf apeliadau gan Fforwm Gofal Cymru a Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn araf yn cynnal profion ar breswylwyr a staff cartrefi gofal yma yng Nghymru.

Nawr, y gred yw bod chwarter y marwolaethau oherwydd coronafeirws yng Nghymru wedi bod yn gysylltiedig â phreswylwyr cartrefi gofal. Ac eto i gyd bu'n rhaid aros tan 22 Ebrill cyn bod y Gweinidog Iechyd yn penderfynu profi preswylwyr cartrefi gofal oedd â symptomau a'r rhai a oedd yn dychwelyd o'r ysbyty i gartrefi gofal, yn ogystal â gweithwyr cartref gofal oedd â symptomau. Yn dilyn hynny, ar 2 Mai, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y byddai holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal oedd ag achosion coronafeirws yn cael eu profi gan ddilyn y dystiolaeth wyddonol ddiweddaraf, a oedd yn dangos y dylai'r profion mewn cartrefi gofal gael eu hymestyn i reoli unrhyw achosion. Newidiodd hynny eto wedyn, ac erbyn 6 Mai, cadarnhaodd Llywodraeth Cymru y byddai'n dechrau cynnal profion yn gyffredinol mewn cartrefi gofal, ond y tro hwn dim ond i'r cartrefi gofal hynny lle'r oedd dros 50 o welyau. Gyda chyfartaledd o 33 gwely yng nghartrefi gofal Cymru, roedd y cyhoeddiad hwn yn golygu bod y cartrefi gofal llai o faint wedi cael eu gadael heb brofion tan bythefnos yn ddiweddarach, pan gyflwynodd Llywodraeth Cymru yn y pen draw brofion i holl breswylwyr a staff cartrefi gofal. Felly, dim ond un enghraifft yw honno, ac rwy'n siŵr, yn ystod y ddadl heddiw, y bydd yr Aelodau'n cyfrannu eu syniadau eu hunain, yn seiliedig ar yr ohebiaeth a'r adborth y maen nhw wedi'u cael gan eu hetholwyr eu hunain.  

Y pwynt pwysig yr wyf i'n dymuno ei wneud yw y dylai'r ymchwiliad fod yn ymarfer eang ei gwmpas sy'n edrych ar bob mater a thystiolaeth. Bydd yr Aelodau wedi cael gohebiaeth gan etholwyr ar amrywiaeth o bolisïau COVID-19, gyda chwestiynau difrifol o ran y ffordd y mae rhaglenni a phenderfyniadau Llywodraeth Cymru wedi effeithio ar eu bywydau, ac mae'n rhaid i'r ymchwiliad graffu ar bob maes polisi er mwyn darparu'r atebion hynny. Mae pryderon ynghylch materion fel profi a chyflenwi a dosbarthu cyfarpar diogelu personol yn feysydd ymchwil dilys iawn y mae'n rhaid mynd i'r afael â nhw. Dywedwyd wrthym gan Goleg Brenhinol Nyrsys Cymru fod diffyg cysondeb ac arweiniad o ran defnyddio a darparu cyfarpar diogelu personol ar lefel byrddau iechyd lleol. Yn wir, dangosodd arolwg diweddar gan Goleg Brenhinol y Nyrsys, fod 74 y cant o'r staff nyrsio, yn ystod y pandemig hwn, wedi codi pryderon ynghylch cyfarpar diogelu personol a bod dros hanner y staff nyrsio wedi teimlo dan bwysau i ofalu am glaf heb y diogelwch digonol a amlinellwyd yn y canllawiau cyfarpar diogelu personol presennol.  

Y materion systemig hyn yw'r rhai y mae'n rhaid eu hamlygu a'u harchwilio'n llawn gan ymchwiliad cyhoeddus. Felly, i gloi, Llywydd, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi ein cynnig heddiw ac y gallwn ni ddechrau symud ymlaen a gosod y sylfeini ar gyfer yr ymchwiliad hwnnw. Mae angen atebion ar bobl Cymru ac maen nhw'n eu haeddu, ac mae'n rhaid i ni ymrwymo i broses sy'n rhoi'r union beth hwnnw iddyn nhw. Diolch.