Part of the debate – Senedd Cymru am 4:13 pm ar 10 Mehefin 2020.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn am alw arnaf i gymryd rhan yn y ddadl hon. Rwy'n mynd i edrych ar economi Cymru. Gellir ei rhannu'n bum rhan: yr economi hanfodol, yr economi adfer, meysydd sy'n gallu ffynnu gyda chefnogaeth, meysydd sy'n galw am hyder defnyddwyr, a meysydd y bydd yn anodd iawn eu hadfer yn y tymor byr iawn.
Rydym yn gwybod am yr economi hanfodol; mae wedi bod yn weithredol dros y tri mis diwethaf. Gwyddom hynny. Peidiwch â drysu rhyngddi a'r economi sylfaenol; nd ydynt yr un peth. Yr economi hanfodol yw pethau fel iechyd, gofal cymdeithasol, y cyfleustodau, gwasanaethau awdurdodau lleol, gan gynnwys iechyd yr amgylchedd a chasglu sbwriel, gwasanaethau Llywodraeth, plismona, tân, amddiffyn, gwaith cynnal a chadw hanfodol, trefnwyr angladdau, TGCh, bwyd a diod, gan gynnwys eu cynhyrchu, eu gwerthu a'u cludo, gwyddorau bywyd, y cyfryngau, gwasanaethau post, yswiriant ariannol a rhai mathau o weithgynhyrchu. Dyna yw'r economi hanfodol—maent wedi bod gyda ni dros y tri mis diwethaf, oherwydd maent yn hanfodol.
Mae gennym sectorau economaidd fel trafnidiaeth gyhoeddus yn dal i weithio, ond ar gapasiti llawer llai. Rydym wedi gweld y sectorau gwirfoddol a'r trydydd sector yn darparu gwasanaethau mawr eu hangen, gan ddangos bod llawer ohonynt yn hanfodol, nid dim ond ychwanegion braf i'w cael.
Yna mae gennym yr economi adfer. Meysydd o'r economi yw'r rhain a fydd yn dychwelyd i'r lefelau galw blaenorol ar ôl rhuthr cychwynnol. Mae'r rhain yn cynnwys meysydd fel yr Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau, siopau trin gwallt, salonau harddwch, bariau ewinedd, twristiaid, campfeydd, cyfresi teledu, amgueddfeydd, orielau celf, gwaith adeiladu, cynnal a chadw a gwasanaeth i geir, a siopau coffi lleol a siopau cludfwyd. Mae pobl wedi bod yn aros ers misoedd iddynt agor ac yn ystod yr wythnosau cyntaf ar ôl agor, bydd ciwiau hir ac oedi hir hyd nes y byddwn yn dychwelyd at y normal newydd. Rydym eisoes yn gweld ciwiau y tu allan i siopau cludfwyd adnabyddus. Hwn fydd yr adferiad siâp V y mae economegwyr yn sôn amdano a byddant i gyd yn gwneud i bob un ohonom deimlo'n well. O fewn y grŵp hwn mae proffesiynau fel milfeddygon a deintyddion, ac optegwyr hefyd, byddwn wedi dweud, ond gwyddom yn awr mai cyngor Llywodraeth San Steffan, mae'n debyg, yw: os oes gennych broblem gyda'ch llygaid, ewch am dro yn y car i'w profi.
Mae'r trydydd sector allweddol yn un y mae gwir angen i ni ei gefnogi, ac mae'n cynnwys prifysgolion, theatrau, lleoliadau celfyddydau perfformio eraill, gweithgynhyrchu, chwaraeon proffesiynol a gwasanaethau proffesiynol. Mae'r rhain yn rhannau allweddol o'r economi leol, ac mae angen cymorth arnynt i ymadfer. Dyma'r meysydd y mae angen i'r Llywodraethau yn San Steffan a Chaerdydd ganolbwyntio arnynt ar ôl codi'r cyfyngiadau symud, naill ai drwy ddefnyddio cyfalaf trafodion i ddarparu benthyciadau di-log neu drwy ddarparu gwarant incwm. Bydd hyn hefyd yn cynnwys pobl hunangyflogedig y bydd angen iddynt ailadeiladu eu busnesau, ar ôl bod dan gyfyngiadau symud ers mis Mawrth. Mae'r rhain yn sectorau allweddol yn yr economi. Mae'r rhain yn sectorau twf posibl yn yr economi ac yn y tymor byr, bydd angen cymorth arnynt.
Yn bedwerydd, mae gennym—[Anghlywadwy.]—a fydd yn galw am hyder defnyddwyr, yn ariannol ac o ran diogelwch personol. Y tafarndai, y bwytai a'r atyniadau twristaidd lleol, y gwestai a'r clybiau yw'r rhain. Byddant yn galw am hyder eu bod yn ddiogel, a bod gan bobl incwm dros ben i allu fforddio'r eitemau moethus hyn. Bydd hyder eich bod yn ddiogel i fynd i mewn yno yn bwysig tu hwnt, ac yn llawer pwysicach, mae'n debyg, na'r dyddiad y mae rhywun yn penderfynu y gallant agor, os nad yw pobl eisiau mynd i beryglu eu bywydau drwy gael diod.
Mae'r lleill yn feysydd sy'n dibynnu ar ffydd defnyddwyr yn eu lles economaidd, pan fyddant yn prynu tai newydd, ceir newydd neu'n buddsoddi mewn estyniadau tai a gwaith gardd sylweddol. Mae'r rhain yn galw am hyder yn yr economi a phobl i fod yn barod i ysgwyddo dyled yn y tymor canolig a'r tymor hir. Mae'n rhaid bod gennych hyder y bydd gennych incwm yn y tymor canolig i'r tymor hir cyn y byddwch yn barod i ysgwyddo dyled yn y tymor canolig i'r tymor hir.
Yn bumed, ceir y sectorau lle bydd adferiad yn anodd. A fydd pobl a chwmnïau wedi newid y ffordd y maent yn gweithio? Rydym wedi gweld llawer o bobl yn gweithio gartref, heb wneud unrhyw ddrwg i gynhyrchiant, ac mae'n well weithiau na phan fyddant yn gweithio mewn swyddfeydd. A fydd hyn yn parhau? Oherwydd os yw'n parhau, bydd y ffyrdd yn dawelach, fel y bydd trafnidiaeth gyhoeddus, siopau coffi a brechdanau canol y ddinas, y galw am ddodrefn swyddfa, gofod swyddfa, ynghyd ag incwm meysydd parcio. Fy nghred i yw y bydd rywle yn y canol. Ni fydd pawb yn mynd yn ôl i weithio yn y swyddfa fel yr arferent ei wneud. Bydd rhywfaint ohono'n digwydd, ond bydd rhai'n gweithio gartref, a bydd hynny'n cael effaith enfawr ar yr economi.
A yw pobl wedi newid eu harferion manwerthu yn barhaol, gyda mwy o eitemau'n cael eu prynu ar-lein? Os ydynt, beth yw dyfodol y stryd fawr? Mae pobl wedi arfer gyda chlicio a chasglu a phrynu ar-lein bellach dros y tri mis diwethaf. Dyma'r normal newydd.
Wedyn, ceir teithio tramor, a fydd yn effeithio nid yn unig ar gwmnïau teithio ond ar weithgynhyrchwyr awyrennau, meysydd awyr a gwasanaethau ategol. Mae angen cymorth gan y Llywodraeth ar y maes hwn yn y tymor byr a chanolig er mwyn sicrhau y gall ffynnu unwaith eto. Er na all yr un ohonom weld y dyfodol, bydd y normal newydd yn wahanol iawn i'r normal cyn y pandemig. Byddai gennyf fwy o barch at y Ceidwadwyr a Phlaid Cymru pe baent yn gallu cynhyrchu eu cyllidebau eu hunain mewn gwirionedd yn hytrach na rhestr wariant. Fe'u heriais ar y gyllideb, ac ni wnaethant hynny. A dweud y gwir, fi oedd yr unig un i gynhyrchu awgrym ar gyfer sut y gellid newid y gyllideb. Roeddwn eisiau rhoi mwy o arian i mewn i addysg a llai o arian i'r economi.
Rwy'n cefnogi'r syniad o gynulliad dinasyddion, ond mae angen inni drafod ei faint, ei gyfansoddiad, a sut a phryd y mae'n cyfarfod. Ni all fod yn enw newydd ar y dinasyddion gweithgar sy'n aml â diddordeb gwleidyddol, ac sydd eisoes yn cymryd rhan.