Mae'r dystiolaeth yn glir ac yn ddiamwys: mae dros £1 biliwn wedi'i wastraffu gan lywodraethau Llafur olynol yng Nghymru yn ystod y degawd diwethaf. Nid yw'n gwneud unrhyw wahaniaeth a ydynt ynghlwm wrth Blaid Cymru neu'r Democratiaid Rhyddfrydol—mae'r gwastraff yn parhau.

Fel y byddaf yn ei ddangos yn ystod y cyfraniad hwn, mae gormod o brosiectau, polisïau a chynlluniau'n ei chael hi'n anodd—ac rwy'n ei chael hi'n anodd gyda fy awtociw yma, mae'n ddrwg gennyf—diffinio amcanion clir neu gytuno ar ganlyniadau, ac anaml y bydd hyd yn oed y rhai sy'n gwneud hynny'n ddarostyngedig i'r gwaith craffu trwyadl y mae'r defnydd o bunt y trethdalwr yn galw amdano.  

Yr hyn sy'n waeth byth, Lywydd—yn waeth byth—yw bod cynifer o'r prosiectau sydd â photensial—y rhai a ddechreuodd fel cynlluniau peilot—yn chwalu ac yn methu, oherwydd, ar ôl i'r cyllid cychwynnol ddod i ben, nid oes neb ag arian yn barod i fabwysiadu a bwrw ymlaen â'r prosiect. Felly, mae'r Llywodraeth Lafur hon yn ailddyfeisio'r olwyn yn dragywydd, fel bochdew'n mynd rownd a rownd, yn brysurach nag erioed ond heb allu mynd i unman.

Rwyf wedi darllen adroddiadau pwyllgor diddiwedd, adroddiadau Swyddfa Archwilio Cymru, adroddiadau byrddau iechyd, adroddiadau sefydliadau allanol, adroddiadau'r trydydd sector, adroddiadau melinau trafod ac adroddiadau ymchwil. Dro ar ôl tro, daw'r un themâu i'r amlwg: diffyg capasiti, diffyg gallu, diffyg cynaliadwyedd, diffyg cysondeb, diffyg ffocws, diffyg amcanion, diffyg craffu, diffyg gwerth am arian. Mae'r stori'n mynd ymlaen ac ymlaen ac ychydig fel y thema yn Titanic, mae'r Llywodraeth hon yn methu codi ei phen uwchben y dŵr, ac mae punt y trethdalwr yn suddo'n is.

Oherwydd yr angerdd sydd gennyf fi a fy nghyd-Aelodau i wella pethau yng Nghymru er mwyn sicrhau bod yna ymdeimlad dwfn o gyfrifoldeb ariannol, rwy'n gwrthod y rhan fwyaf o'r gwelliannau a gyflwynwyd; gwelliant y Llywodraeth am ei fod yn gwbl ddibwrpas ac yn ddigywilydd, dim cydnabyddiaeth o bunt y trethdalwr y maent wedi'i gwastraffu'n gyson, a dim ymdeimlad o gyfrifoldeb—bai rhywun arall bob amser—gwelliant Gareth Bennett am nad ydym am gladdu ein pennau yn y tywod—symudwch ymlaen, Gareth, mae'r oes wedi gwneud hynny. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â gwelliant Neil McEvoy, ond byddai angen i mi gael fy argyhoeddi mai gwthio popeth drwy awdurdodau lleol yw'r ateb.

Rwy'n derbyn gwelliant Caroline Jones. Ni cheir fawr o hyder, a chredaf fod y gwastraff arian y mae'r cyhoedd yn ei weld—y gorwariant, y diffyg cyfrifoldeb—wedi cyfrannu at y ffaith bod pobl Cymru'n rhoi'r ffidil yn y to ac yn gwrthod cymryd rhan. A fyddech chi'n ymddiried yn rhywun a wastraffodd £1 biliwn o'ch arian? Rydym i gyd wedi clywed am yr hen enghreifftiau: £221 miliwn ar ardaloedd menter anghystadleuol; dros £9 miliwn ar y cyllid cychwynnol diffygiol i Cylchffordd Cymru; bron i £100 miliwn ar oedi a gorwario ar ffordd Blaenau'r Cymoedd; £157 miliwn—mawredd, mae'r swm hwnnw wedi'i serio yn ein meddyliau, onid yw—ar ymchwiliad ffordd liniaru'r M4; dros £100 miliwn yn cynnal Maes Awyr Caerdydd.

Ond fel arfer, yn y manylion y ceir hyd i'r gwir. Ceir hyd i fethiannau llai hysbys lle na chafwyd unrhyw amcanion clir, lle nad oedd unrhyw allu gwirioneddol i ehangu llwyddiant, lle nad oedd unrhyw ymrwymiad i gynaliadwyedd hirdymor, lle na chafodd prosiectau a oedd yn methu eu dirwyn i ben yn ddigon buan, lle'r oedd gwaith craffu'n digwydd ar sail ad hoc neu lle nad oedd yn digwydd o gwbl, neu lle na châi ei adolygu gan bobl â'r awdurdod a'r dewrder i wneud y penderfyniadau anodd.

Gwelir un enghraifft o anallu cyllidol pur yn adroddiad Archwilio Cymru ym mis Mehefin 2020 ar gynllun grant datblygu gwledig Llafur. Canfu'r adroddiad fod £53 miliwn o grantiau wedi'u gwneud heb sicrhau gwerth am arian. Ac rwy'n dyfynnu adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru: o'r £598 miliwn a ddarparwyd eisoes o dan y cynllun, dyfarnodd Llywodraeth Cymru

'£68 miliwn o arian grant drwy broses ‘ceisiadau uniongyrchol’ lle bu i swyddogion wahodd ceisiadau i gael arian heb gystadleuaeth.'

Yn fyr, canfu'r archwilydd cyffredinol nad oedd agweddau allweddol ar gynllun, gweithrediad a throsolwg ar fesurau rheoli Llywodraeth Cymru ar gyfer y rhaglen yn ddigon effeithiol i sicrhau gwerth am arian. Mewn geiriau eraill, rhoddodd Llywodraeth Cymru arian heb gystadleuaeth, ni ddogfennodd pam y dewiswyd ymgeiswyr a dyfarnodd grantiau unigol heb ddangos digon o ystyriaeth i werth am arian. Os nad oedd hynny'n ddigon di-ofal â phunt y trethdalwr, rhoddodd y Llywodraeth Lafur arian i brosiectau a oedd yn bodoli'n barod heb edrych i weld a oeddent yn llwyddiannus. Ni chafwyd unrhyw drosolwg ystyrlon ar y rhaglenni a'r prosiectau.

Gadewch i mi droi oddi wrth Swyddfa Archwilio Cymru at enghreifftiau gan Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Senedd. Cyhoeddodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddau adroddiad yn ystod y tymor hwn yn tynnu sylw at bryderon ynghylch cyfrifon Cyfoeth Naturiol Cymru. Saith mlynedd yn ôl, cyhoeddwyd bod creu Cyfoeth Naturiol Cymru drwy uno asiantaeth yr amgylchedd, y cyngor cefn gwlad a'r comisiwn coedwigaeth yn ffordd o ddarparu dull mwy atebol, syml ac effeithlon o reoli a diogelu amgylchedd ac adnoddau naturiol y genedl. Ac eto, mae adroddiadau'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi tynnu sylw at y ffaith bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi methu cyflawni'r nodau hyn.