Hoffwn ddiolch i Gadeirydd ein pwyllgor, yr Aelodau a'r tîm clercio am y gwaith y maent wedi'i wneud ar gyfer yr ymchwiliad a'r adroddiad hwn. Dylem i gyd fod yn ddig am y ffordd y mae COVID-19 wedi effeithio mwy ar rai pobl yn ein cymdeithas nag eraill. Ni ddylai'r dicter hwnnw bylu. Dylem ddefnyddio'r dicter i'n gorfodi i sicrhau ein bod yn newid y ffordd y mae ein cymdeithas yn gweithredu, oherwydd nid yw COVID-19 wedi gosod pawb ar yr un lefel. Mae pobl yn y cymunedau tlotaf nid yn unig wedi gweld cyfraddau marwolaeth uwch, fel y clywsom, maent hefyd wedi bod yn fwy tebygol o golli incwm, o gael llai o waith ac o wynebu cyfnodau o gyfyngiadau symud mewn gofod llai. Ceir cydnabyddiaeth fod tai nid yn unig yn cyflawni swyddogaeth ymarferol, ond hefyd eu bod yn darparu diogelwch a chysur, ac mae pobl heb y diogelwch a'r cysur hwnnw wedi bod yn agored i risg ddiangen a digydwybod.

Mae'r cyfyngiadau symud cenedlaethol a'r cyfyngiadau lleol nawr hefyd yn cael effaith anghymesur ar bobl yn y cymunedau tlotaf. Fel y mae ein hadroddiad yn nodi'n glir, bydd plant sydd â'r cyrhaeddiad addysgol isaf cyn y pandemig wedi disgyn ymhellach ar ôl eu cyfoedion. Mae pobl anabl yn fwy tebygol o wynebu anawsterau oherwydd yr heriau i'r amgylchedd a achosir gan gadw pellter cymdeithasol. Ac wrth gwrs, mae'r rheini sydd â chyfrifoldebau gofalu yn fwy tebygol o fod yn fenywod—er nad bob amser—ac yn fwy tebygol o wynebu anawsterau mewn cyflogaeth, gyda llai o gyfleusterau fel gofal plant, addysg a gofal cymdeithasol arferol ar gael.

Nawr, nid wyf yn dadlau na ddylem gael cyfyngiadau, ond dylem eu targedu'n well ar gadw'r feirws allan o'n cymunedau'n gyfan gwbl, a dylem gael cynlluniau lliniaru ar gyfer ymdrin ag effaith y cyfyngiadau. Ond nid tlodi yw'r unig anghydraddoldeb y dylem ei ystyried. Aeth pobl ifanc 17 a 18 oed drwy'r llanast Safon Uwch ac maent bellach naill ai yn y brifysgol mewn amgylchiadau anodd iawn neu'n wynebu lefelau diweithdra nas gwelwyd ers y 1980au. Mae pobl ifanc a phlant wedi methu gweld ffrindiau a chymdeithasu, sy'n bwysig i'w datblygiad, a hefyd i'w iechyd meddwl a'u llawenydd. Ni ddylid diystyru pwysigrwydd llawenydd ym mywyd neb ohonom. Rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd o roi gobaith i bobl ifanc unwaith eto. 

Lywydd dros dro, grŵp arall sydd wedi wynebu straen a phryder digynsail dros y misoedd diwethaf yw pobl hŷn. Nodwyd ddoe nad yw adroddiad y Llywodraeth sy'n edrych ar adferiad ar ôl COVID-19 yn sôn llawer am bobl hŷn, sy'n amryfusedd y mae'n rhaid ei gywiro. Oherwydd mae pobl hŷn, preswylwyr cartrefi gofal yn arbennig, wedi'u hymyleiddio; maent wedi cael eu gwneud i deimlo nad yw eu bywydau'n cyfrif cymaint. Rhyddhawyd dros 1,000 o breswylwyr cartrefi gofal o ysbytai heb brofion, ac mae ymchwiliad ar y gweill gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a'r comisiynydd pobl hŷn i weld a dorrwyd hawliau dynol pobl hŷn.

Mae dyletswydd ar bob un ohonom i sicrhau nad yw naratif ymyleiddio yn magu gwraidd. Mae 94 y cant o bawb a fu farw o COVID-19 wedi bod dros 60 oed. Mae niwed wedi'i wneud ac mae perygl pellach na fydd pobl hŷn a'r cam mawr a wnaed â hwy yn rhan o'r stori y mae'r Llywodraeth hon am ei hadrodd. Rhaid iddynt fod yn ganolog, oherwydd os na ddysgwn y gwersi am y llu o anghydraddoldebau a amlygwyd gan y feirws hwn, bydd yr un patrwm yn cael ei ailadrodd.

Gadewch inni edrych ar yr ymateb cynnar i'r pandemig, yn enwedig agwedd hunanfodlon Llywodraeth y DU, a'i gymharu â thrychinebau eraill sydd wedi dod i ran ein cymunedau tlotaf. Gwelwn batrymau sy'n peri pryder. Yn Grenfell, ni chymerwyd sylw o arwyddion rhybudd am flynyddoedd am nad oedd neb yn gwrando ar y bobl a oedd yn codi llais. Mae'r sefydliad Prydeinig wedi treulio'r blynyddoedd diwethaf yn benderfynol o beidio â dysgu gwersi, peidio â chydnabod cyfrifoldeb a chyfaddef bod tlodi'n amddifadu pobl yn y wladwriaeth hon o gyfoeth, a hefyd o lais. Ni ellir caniatáu i hynny barhau.

Yn yr un modd â COVID-19, golygodd degawd neu fwy o gyni nad oedd digon o stociau o gyfarpar diogelu personol ar gael, tra bod ein system nawdd cymdeithasol ddiffygiol wedi golygu bod llawer o bobl wedi methu hunanynysu pan oedd angen. Dylid adeiladu ein cymdeithas o amgylch anghenion ein dinasyddion mwyaf agored i niwed. Ni all anghydraddoldeb fod yn gatalydd ar gyfer clefydau. Ni ddylai ein dicter leihau. Dylai hon fod yn alwad i'r gad, yn gyfle i bethau newid, nid dim ond adroddiad a nodwyd. Diolch.