Eleni mae'n 80 mlynedd ers Dunkirk a brwydr Prydain a 75 mlynedd ers Diwrnod VE a Diwrnod VJ. Mae hefyd yn 60 mlynedd ers i argyfwng Malaya ddod i ben; 38 mlynedd ers rhyfel y Falklands; 30 mlynedd ers i'n lluoedd arfog gael eu hanfon i'r Gwlff yn dilyn yr ymosodiad ar Kuwait; a 25 mlynedd ers i gam cyntaf gweithrediadau'r DU i gynnal yr heddwch yn yr hen Iwgoslafia ddod i ben.

Yn ystod y cilio i Dunkirk, ymladdodd John Edwards a'i gefnder Llewellyn Lewis yn yr amddiffyniad enciliol gyda'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig—neu'r RWF—cyntaf. Ganed John Edwards yn Rhuthun yn 1911 ac roedd yn was i swyddog. Ganed Llewellyn Lewis ger Dolgellau yn 1919 ac fe'i galwyd i wasanaethu ar ddechrau'r rhyfel. Roedd yn 20 pan gafodd ei ddal. Roedd Edwards yn 28.

Ar 26 Mai 1940, roedd Edwards a Lewis ymhell o draethau Dunkirk. Roeddent wedi cael eu gorchymyn i sefyll ac ymladd i'r pen ac i'r dyn olaf mewn ymdrech i arafu cynnydd yr Almaen, tra bod eraill yn cael eu tynnu allan. Ymladdodd yr RWF cyntaf yn nhref fach Saint-Venant a phentrefi cyfagos, gan ail-gymryd pontydd dros ddyfrffyrdd pwysig. Fodd bynnag, gyda'r Almaenwyr yn parhau i ddal pontydd eraill, cafodd y cwmni ei amgylchynu, dioddefodd golledion gwael a chafodd y dynion olaf eu dal wrth iddynt ymdrechu i ddianc y noson honno. Gorymdeithiodd Edwards, Lewis a'r milwyr eraill a ddaliwyd tuag at yr Almaen heb fawr o fwyd a dŵr, ac aethpwyd â hwy yn y pen draw i Toruń yng Ngwlad Pwyl. Treuliodd Edwards weddill y rhyfel mewn caethiwed, gan weithio fel carcharor rhyfel ar fferm. Dychwelodd i Brydain yn 1945 yn edrych fel ysgerbwd ac yn ddieithr i'r sawl a'i hadwaenai. Bu farw Lewis yn Stalag XX-A yn 1941, yn 21 oed.

Wyth mlynedd ar ôl brwydr Prydain, cofiwn yr ychydig o Gymru, 67 o ddynion o bob cwr o Gymru a wasanaethodd gyda rhagoriaeth yn yr awyr ac a wnaeth gyfraniad sylweddol a dewr i frwydr Prydain. Roeddent yn rhan o'r criw awyr o 2,947 o Brydain, y Gymanwlad a llawer o wledydd eraill a ymladdodd yn y frwydr. Cofiwn hefyd y rhan hanfodol a chwaraewyd gan ganolfannau'r Llu Awyr Brenhinol yng Nghymru yn darparu peilotiaid ac awyrennau yn y frwydr enbyd honno yn ystod haf hir a phoeth 1940.

Ar 5 Medi 1940, saethodd Sarjant Glyn Griffiths o Landudno, a oedd yn hedfan awyrennau Hurricane gyda sgwadron 17, awyren fomio Heinkel He 111 i lawr dros Chatham. Roedd wedi mynychu Ysgol John Bright yn Llandudno cyn ymuno â'r Llu Awyr Brenhinol fel peilot yn 1938. Daeth yn un o 'aces' brwydr Prydain—peilot gyda phump o fuddugoliaethau a gadarnhawyd—a saethodd 10 o awyrennau'r gelyn i lawr yn ystod y frwydr, a dyfarnwyd y fedal hedfan nodedig iddo. Mae ei fedalau a'i lyfr log hedfan i'w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd erbyn hyn.

Swyddog peilot o Lanelwy oedd Denis Crowley-Milling, a fu'n hedfan awyrennau spitfire gyda sgwadron 242, a saethodd awyren ryfel Messerschmitt 110 i lawr dros ddwyrain Llundain. Yn ddiweddarach yn y rhyfel, saethodd nifer o awyrennau'r gelyn i lawr a dyfarnwyd fedal hedfan nodedig y groes a'r bar iddo. Ym mis Awst 1941, cafodd ei saethu i lawr dros Ffrainc, ond llwyddodd i osgoi cael ei ddal a chyda chymorth gwrthryfelwyr tanddaearol Ffrainc, llwyddodd i ddianc yn ôl i Brydain ac ailymuno â'i sgwadron. Yn y blynyddoedd ar ôl y rhyfel, cafodd Denis Crowley-Milling yrfa nodedig gyda'r Awyrlu Brenhinol, gan godi i safle marsial yr awyrlu a chael ei urddo'n farchog hefyd.

Ar gyfer Diwrnod Treftadaeth Gwlad Pwyl ar 9 Mai eleni, recordiais neges ar gyfer canolfan integreiddio Bwylaidd Wrecsam, gan gyfeirio at y rôl allweddol a chwaraewyd gan sgwadron ymladd Bwylaidd 303 a hedfanai awyrennau Hawker Hurricane, y saethwyd y nifer fwyaf o awyrennau i lawr o'r 66 sgwadron a gymerodd ran ym mrwydr Prydain. Bu farw 31 o'r 145 o beilotiaid Pwylaidd a gymerodd ran ym mrwydr Prydain tra'n gwasanaethu.

Mae'r rôl a chwaraewyd gan yr RAF yng Nghymru yn diogelu'r awyr uwchben Prydain yn parhau hyd heddiw. Mae criwiau ein hawyrennau jet Typhoon, sy'n amddiffyn ein hawyr bob dydd o'r flwyddyn, i gyd wedi'u hyfforddi yn RAF y Fali ar Ynys Môn, ac mae Sain Tathan yn chwarae rhan hanfodol yn hyfforddi technegwyr peirianneg ar gyfer rheng flaen yr RAF.

Ar 8 Mai, buom yn coffáu 75 mlynedd ers Diwrnod VE—Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop—y diwrnod y cyhoeddodd lluoedd y cynghreiriaid yn ffurfiol fod yr Almaen wedi ildio, gan ddod â'r ail ryfel byd i ben yn Ewrop. Fodd bynnag, roedd miloedd lawer o bersonél y lluoedd arfog yn dal i ymladd brwydrau chwerw yn y dwyrain pell. Ar 15 Awst, roedd yn 75 mlynedd ers Diwrnod VJ, i goffáu'r diwrnod y bu i Japan ildio a diwedd yr ail ryfel byd.