Diolch, Lywydd. Rwy'n amlwg yn sefyll i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd gan Darren Millar, ac i ddiolch i Llyr Gruffydd am gyflwyno'r ddadl hon ar ran Plaid Cymru. Nawr, gyda'r wythnos hon yn ein gweld yn nodi ffair aeaf Sioe Frenhinol Cymru, rwyf wrth fy modd ein bod yn gallu cynnal y ddadl hon, ond rwy'n cytuno â Llyr ei bod hi'n drist na allwn ddod at ein gilydd wyneb yn wyneb yn y digwyddiad gwych hwnnw.

Nawr, mae'n gwbl briodol ein bod yn canmol y rôl y mae ffermwyr a chynhyrchwyr Cymru yn ei chwarae yn cadw ein silffoedd wedi'u stocio. Roedd graddau'r prynu panig yn y gwanwyn yn golygu bod defnyddwyr y DU wedi trosglwyddo gwerth £1.5 biliwn o fwyd i'r cartref mewn llai na mis. Mae'r pandemig hefyd wedi amlygu gwendidau ein system fwyd bresennol, a bod ffermwyr yn agored i gyfran anghymesur o risg. Gwelsom ddinistr yn ein diwydiant llaeth. Mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod bron i 50 y cant o fusnesau llaeth yng Nghymru wedi cael eu heffeithio'n fawr o ganlyniad i'r pandemig, ond dim ond 10 y cant oedd yn gymwys ar gyfer y cynllun cymorth llaeth.

Mae'r pandemig hefyd wedi sbarduno newid mewn polisi bwyd cenedlaethol. Mae Rwsia, Ukrain ac India wedi rhoi camau ar waith i gyfyngu ar allforio bwydydd strategol bwysig fel gwenith. Nawr, os bydd rheolaethau allforio'n digwydd yn amlach, gallai fod effaith wirioneddol ar gyflenwadau bwyd byd-eang. Felly, yn fwy nag erioed, mae angen inni gynorthwyo ffermwyr Cymru i gynnal cynhyrchiant. Fodd bynnag, dylai hyn gael ei gadw mewn cof gan y Gweinidog wrth iddi gyflwyno ei Phapur Gwyn, a hefyd dylai ystyried yn ofalus wrth drafod y galwadau yn adroddiad WWF Prifysgol Caerdydd am weld egwyddorion amaethecolegol yn dod yn ganolog i bolisi bwyd. Mae'r adroddiad yn rhoi enghraifft o fferm organig gymysg. Mae perygl i Gymru os yw'n dod yn 100 y cant organig, oherwydd mae'r astudiaeth wedi canfod mewn gwirionedd y byddai hyn yn cynhyrchu hyd at 40 y cant yn llai o fwyd, gan arwain at gynyddu mewnforion a chynnydd net mewn allyriadau nwyon tŷ gwydr. Felly, mae angen inni sicrhau'r cydbwysedd cywir nad yw'n tanseilio cynhyrchiant bwyd lleol o ansawdd uchel, na'r hinsawdd yn wir. 

Nawr, mae adroddiad WWF yn argymell y gallai anelu at neilltuo 2 y cant o'r arwynebedd tir i gynhyrchiant garddwriaethol fod yn arf polisi. Dyma sy'n ofynnol er mwyn i Gymru gynhyrchu'r llysiau sydd eu hangen i gyflawni pum dogn y dydd, ond credaf y dylai'r cynnydd mewn garddwriaeth ddod o ganlyniad i arferion prynu lleol. Mae cynlluniau a chamau gweithredu y gallwn fwrw ymlaen â hwy: meithrin mwy o safleoedd ar gyfer marchnadoedd bwyd; datblygu rhwydwaith o hybiau bwyd; creu gerddi perlysiau a llysiau cymunedol; gwneud perllannau o fannau gwyrdd segur sy'n eiddo i'r cyhoedd; cefnogi datblygiad proseswyr bwyd yng Nghymru; cyflwyno siarter bwyd a diod leol i annog siopau, caffis a bwytai i werthu bwyd a diod Cymreig lleol ac i helpu i hyrwyddo cynllun o'r fath i ddefnyddwyr; a datblygu llwybrau a phrofiadau bwyd a diod ar gyfer ein holl etholaethau yma yng Nghymru. Caiff lleoliaeth ei hyrwyddo yn adroddiad y WWF hefyd.

Ffordd wych arall o gyflawni hyn yw drwy gaffael cyhoeddus. Mae Llywodraeth Cymru yn methu olrhain tarddiad cynnyrch yn eu hofferyn cofnodi caffael yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. Dychmygwch y gwahaniaeth y byddai gwariant caffael blynyddol o tua £78 miliwn ar fwyd a diod yn ei wneud pe bai'r eitemau a brynir yn tarddu o Gymru. Yn wir, mae fy mholisi a fy angerdd sy'n rhoi bwyd o Gymru a lleoliaeth yn gyntaf yn cymryd eu lle'n dda yn Neddf cenedlaethau'r dyfodol. Er enghraifft, drwy ail-leoleiddio ein cynhyrchiant a'n defnydd o fwyd, a hyrwyddo cadwyni cyflenwi byrrach, gallwn ddod yn gyfrifol yn fyd-eang. Gallwn helpu diwylliant ac iaith Cymru i ffynnu, a gallwn greu Cymru iachach. 

Yn ystod seminar ffair aeaf NFU Cymru, roedd hi'n amlwg fod potensial enfawr i hybu busnes hefyd drwy werthu ein cynnyrch cynaliadwy i'r byd. Mae enghreifftiau, wrth gwrs, yn cynnwys allforio i Tsieina, sydd, o ganlyniad i brinder protein yn eu deiet, bellach mewn sefyllfa dda i fewnforio cig oen o Gymru. Mae potensial allforio yn un rheswm pam ei bod yn hanfodol ein bod yn gweithio gyda Llywodraeth Ei Mawrhydi i hyrwyddo bwyd a diod o Gymru dramor. Gallai Llywodraeth Cymru helpu'n fawr drwy gyflwyno targed statudol ar gyfer gwella oes silff cig oen o Gymru, fel y gall gystadlu'n well â Seland Newydd. 

Yn olaf, rwy'n rhoi croeso gofalus i'r galwadau am gomisiwn, ond hoffwn i Blaid Cymru egluro pam na ddylem droi at fwrdd y diwydiant bwyd a diod fel modd o arwain ar strategaeth system fwyd. Yn bwysig, gallai'r naill ddull neu'r llall alluogi'r weledigaeth i gael ei chydgynhyrchu rhwng y Llywodraeth, ffermwyr, busnesau bwyd a rhanddeiliaid eraill. Fodd bynnag, mae hon yn enghraifft arall eto o broblem fawr yn y Senedd a'r Llywodraeth hon: trafod a pheidio â chyflawni. Nid yw 'Bwyd o Gymru, Bwyd i Gymru 2010-2020' erioed wedi cael ei weithredu'n llawn. Yn 2018—