Yn y blynyddoedd cyn y dewrder a ddangosodd yn Waterloo, chwaraeodd ran ganolog yn y ffordd i Waterloo, drwy Sbaen, yn y rhyfel y Penrhyn. Ac rwy'n meddwl ei fod yn elfen arwyddocaol iawn wrth orfodi'r Ffrancwyr allan o Sbaen, lle roedd Napoleon, wrth gwrs, wedi gosod ei frawd yn frenin. Ac mae'r brwydrau y chwaraeodd Picton ran mor bwysig ynddynt yn cael eu coffáu ar yr obelisg yng Nghaerfyrddin: brwydrau Bussaco, Fuentes de Oñoro, Badajoz—a oedd yn frwydr ofnadwy iawn; cafodd ei glwyfo'n ddifrifol yno hefyd. Ond nid oedd am adael y rhagfur, a'r diwrnod wedyn, ar ôl etifeddu ffortiwn ychydig cyn hynny ar ôl ennill y frwydr, rhoddodd gini i bob un o'i ddynion a lwyddodd i oroesi, swm sylweddol yn y dyddiau hynny. Yna, aeth adref o'r fyddin wedi'i anafu, ond dychwelodd yn ddiweddarach yn y flwyddyn i ymladd brwydrau Victoria, ac i ymladd drwy'r Pyreneau. Roedd hyn yn rhan bwysig iawn o orfodi Napoleon yn ôl i Waterloo a'i ddinistr ei hun yn y pen draw. Dyfarnwyd y KCB i Picton a daeth yn Aelod Seneddol dros Fwrdeistrefi Penfro.

Ar ôl iddo gael ei ladd yn Waterloo, cafodd ei gorff ei gludo adref gan gatrawd o filwyr a gymerodd dros wythnos i fynd o Deal, lle gwnaethant lanio, i Lundain, lle cafodd ei gladdu yn gyntaf yn eglwys Sant Siôr, Sgwâr Hanover, ond codwyd heneb gyhoeddus drwy orchymyn y Senedd yn Eglwys Gadeiriol Sant Paul. Pan fu farw Wellington yn 1852, penderfynwyd datgladdu Picton o eglwys Sant Siôr, Sgwâr Hanover, a chafodd ei gladdu eilwaith yn Eglwys Gadeiriol Sant Paul, lle mae'n gorwedd hyd heddiw.

Wrth gwrs, roedd yna agweddau dadleuol yn perthyn i'w fywyd, ac roeddent yn hysbys ar y pryd, pan oedd yn Llywodraethwr Trinidad. Ond ei amddiffyniad i'r cyhuddiadau yn ei erbyn oedd ei fod yn gweithredu dan orchmynion ei uwch swyddog, Abercromby, a ddywedodd fod yn rhaid iddo weinyddu'r gyfraith yn ôl cyfreithiau Sbaen wedi i Brydain gipio Trinidad oddi wrthi ychydig cyn hynny.

Ond mae hanes fel bwrdd gwyddbwyll, ac mae'n rhaid inni dderbyn y da gyda'r drwg—y sgwariau du yn ogystal â'r sgwariau gwyn. Enillodd Guy Gibson Groes Fictoria am ysbail y 'dambusters', ond fel y gŵyr pawb, roedd ganddo gi o'r enw Nigger, ac a fyddai hynny'n ei wahardd, yn yr un modd, rhag cael ei goffáu heddiw? Wel, nid wyf yn meddwl hynny. Nid oes neb yn cymeradwyo defnyddio geiriau fel hynny mwyach, ond rhaid inni gydnabod bod y dynion hyn yn perthyn i'w hoes, yn eu gwahanol ffyrdd, a chredaf fod rhaid derbyn hynny.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn inni goffáu arwyr Cymreig a Phrydeinig, oherwydd mae hanes cenedl yn diffinio'r genedl honno, ac nid yw rhwygo pob cyfeiriad y teimlwn ei fod yn anghyfleus heddiw i'n hanes a'n treftadaeth wych yn rhywbeth i ymfalchïo ynddo yn fy marn i. Dylid barnu hanes bob amser yn ei gyd-destun ei hun, a dylid trin cymhellion y rhai sy'n barnu hanes yng nghyd-destun heddiw gydag amheuaeth, oherwydd yn amlach na pheidio, fel yn yr achos hwn, cymhellion i gyflawni rhyw fath o nod gwleidyddol fyddant, nid i ddiwygio naratif hanesyddol.

Mae'r rhain yn bobl wych sy'n cael eu coffáu am y pethau gwych a wnaethant yn ystod eu hoes, ac ni fydd cael gwared ar gerfluniau problemus yn dileu cyfnodau poenus ein gorffennol wrth gwrs. Mae'n ymddangos nad oes unrhyw gerflun yn ddiogel. Rwyf wedi siarad am Picton, a pharadocs Picton yw bod y dyn yr oedd yn ymladd yn ei erbyn, Napoleon, wedi ailgyflwyno caethwasiaeth i India'r Gorllewin yn 1802, wedi iddo gael ei ddiddymu'n wreiddiol gan Lywodraeth y Chwyldro yn 1794. Ac felly, yn y pen draw, buddugoliaeth Waterloo, y chwaraeodd Picton ei hun ran arwyddocaol ynddi, oedd yn gyfrifol am ddiddymu caethwasiaeth yn India'r Gorllewin. Ac felly, onid yw hwnnw'n rheswm arall pam y dylem goffáu Syr Thomas Picton?

Mae'r gwrthgyferbyniad â Ffrainc yn arwyddocaol iawn, wrth gwrs. Er bod gennym bobl yn y wlad hon sydd am gael gwared ar henebion i Picton, mae Napoleon yn dal i orwedd yn gyhoeddus yn yr Hôtel des Invalides, ac fe'i hystyrir yn un o'r Ffrancwyr mawr, er iddo geisio caethiwo Ewrop gyfan.