Diolch yn fawr, Lywydd—roeddwn bron â dweud 'Cadeirydd', oherwydd mae ein Cadeirydd dros dro ardderchog yn y pwyllgor ar yr ochr arall i'r Siambr. Ond rwyf am ddechrau drwy dalu teyrnged i Helen, sydd, ers 1999, wedi bod yn wasanaethwr ac yn rym mawr ym maes datganoli yng Nghymru a datblygiad ein sefydliadau gwleidyddol, ac mae wedi camu i mewn mor fedrus. Rydym i gyd yn edrych ymlaen, yn naturiol, at weld Bethan yn dychwelyd, ond yn onest, ni chollodd y pwyllgor ddim o'i ffocws, ac fe wnaethoch ddatblygu'r blaenoriaethau a sefydlwyd o dan arweiniad Bethan, ac mewn gwirionedd, mewn blwyddyn pan gafwyd y tarfu mwyaf anhygoel ar y Senedd gyfan yn ei threfniadau gwaith, gallasom ymdopi â hynny a chynhyrchu cyfres o adroddiadau ag iddynt ffocws pwysig iawn.

Roeddwn yn meddwl bod hwn yn ymchwiliad trawiadol iawn. Roedd yn weddol fyr, ond cawsom dystiolaeth ragorol ac awdurdodol yn fy marn i ynglŷn â sut y teimlwyd effaith COVID, ledled Cymru ond yn enwedig mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith, ac yna hefyd i'r holl seilwaith sydd yno'n ddiwylliannol a hefyd yn y sector addysg i hyrwyddo a gwella ac i ganiatáu i'r Gymraeg ffynnu'n llawn. Rwy'n credu ei bod yn briodol ein bod yn edrych ar 'Cymraeg 2050' a'r uchelgeisiau a nodwyd yno, a chymerodd amser hir i'r ddogfen honno ymddangos gan Lywodraeth Cymru—dim ond dwy neu dair blwydd oed yw hi. Bu bron inni gyrraedd ugeinfed pen-blwydd datganoli heb gynllun effeithiol ar gyfer sut y byddem yn gymdeithas ddwyieithog go iawn. Ac mae'n ddogfen bwysig iawn ac mae'r nodau y mae'n eu gosod ar gyfer y tymor canolig a'r tymor hwy yn wirioneddol bwysig i ni, a rhaid i ni werthuso sut y mae COVID wedi tarfu ar rai o'r patrymau cychwynnol hyn, oherwydd nid ydym am weld unrhyw ddirywiad ym màs ein cyhyrau—y seilwaith. 

Nawr, fel y dywedodd Helen, mae'r Urdd a'r Eisteddfod a llawer o sefydliadau eraill wedi cyflawni cryn dipyn o weithgarwch, yn y sector diwylliannol ond hefyd wrth hyrwyddo'r iaith ac wrth sicrhau bod pobl sydd am gael mynediad at y Gymraeg ac at ddysgu Cymraeg yn gallu gwneud hynny ar lwyfannau digidol. Mae pob math o bersonoliaethau yn dweud wrthym nawr eu bod yn ceisio dysgu ychydig o Gymraeg, o ymhell y tu hwnt i ffiniau Cymru, ac mae'n dipyn o gwlt rhyngwladol bellach, rwy'n credu ei bod yn deg dweud, ac er nad yw hynny'n ddigon da i ni, o leiaf mae wedi ennyn diddordeb llawer o bobl allan yno, sy'n sylweddoli'n sydyn, 'Mawredd, nid Saesneg yw'r iaith hynaf ym Mhrydain ond Cymraeg.' Felly, maent wedi manteisio. Mae'n ail orau da iawn, rwy'n credu, pan allwch gael rhywbeth sy'n cyfateb i Eisteddfod ddigidol, ond ail orau ydyw, ac rwy'n meddwl yn y dyfodol y byddwn am gadw'r pen digidol i bethau, oherwydd yr agwedd cydraddoldeb arno yn anad dim, o ran caniatáu i rai pobl na allant gyrraedd lleoliadau'n gorfforol allu gwneud hynny. Felly, mae manteision mawr yno, ac rydym wedi gweld y sefydliadau angori mawr yn ymateb yn barod iawn, a chredaf fod hyn yn dangos eu hiechyd sylfaenol a faint y dylem fod mewn partneriaeth â hwy i gyflawni ein nodau craidd ar gyfer y dyfodol.

Rwy'n dal i bryderu braidd ynglŷn â phan ddaw'r ffyrlo i ben yn y diwedd a pheth o'r gefnogaeth yno ar hyn o bryd, oherwydd mae llawer o bobl broffesiynol iawn yn cael eu cyflogi yn y sefydliadau craidd hyn, ac mae'n hanfodol eu bod yn cael eu cadw ac nad ydym yn colli hynny, ac ar gyfer datblygu economaidd mewn ardaloedd gwledig, ond nid ardaloedd gwledig yn unig. Bellach mae gennym rannau o Gaerdydd lle mae'r iaith Gymraeg a'r economi o'i chwmpas yn bwysig iawn, a sector twf sydd â photensial mawr, felly rwyf am weld yr ochr drefol yn cael ei phwysleisio hefyd. Ond gadewch i ni wynebu'r peth, mae'r rhan fwyaf o siaradwyr Cymraeg cymunedol mewn ardaloedd gwledig neu drefi bach yn bennaf ac rydym yn diystyru rhai o'r rhain, fel y dywedodd un tyst, fel ardaloedd y cefnwlad. Wel, nid cefnwlad ydynt; maent yn rhan hanfodol o'n bywyd. Ac roeddwn yn meddwl am yr hyn a ddywedodd Helen am y strategaeth ddigidol a'r angen am gynllun gweithredu technoleg i adlewyrchu'r anghenion o'r newid cyflym i ddysgu Cymraeg ar-lein ac ar gyfer gweithgareddau diwylliannol, y byddwn am eu cadw pan fyddwn yn dychwelyd i'r byd corfforol—. Ond, mewn llawer o ardaloedd, nid oes ganddynt gysylltiadau gwych ac mae angen inni gofio hynny.

Felly, i gloi, Lywydd, credaf y dylem longyfarch yr holl sefydliadau hyn am eu gwaith rhagorol, ac rwyf am nodi'r Urdd a'r Eisteddfod yn benodol, ond mae llawer o rai eraill hefyd. Rhaid i ni sicrhau bod y fenter y maent wedi'i dysgu yn un ychwanegol ac nad yw'n disodli rhai o'r gweithgareddau craidd blaenorol, sydd yr un mor bwysig.