Pan bleidleisiodd Cymru yn erbyn datganoli yn 1979, gofynnwyd iddi bleidleisio eto yn 1997, ond ar ôl pleidleisio drosto bryd hynny o drwch blewyn, ni chaniatawyd unrhyw gyfle i ailystyried. Digon teg, fe'ch clywaf yn dweud, os na ddylai refferendwm o'i fath fod yn fwy na digwyddiad unwaith mewn cenhedlaeth. Efallai nad yw 24 mlynedd yn genhedlaeth eto, gyda'r oedran cyfartalog rydym yn cael ein plant cyntaf yn codi, ond nid yw'n bell ohoni. Beth yw grym y status quo? Beth fyddai sefyllfa Cymru pe na bai gennym ddatganoli; pe bai'r sefydliad hwn a'r Llywodraeth yn cael eu diddymu, fel y mae fy mhlaid yn dymuno, yn ymgyrchu amdano ac yn dadlau drosto? Mae ein gwrthwynebwyr yn hoffi awgrymu mai'r dewis arall yw rhyw fath o raglaw sy'n dod i lawr o Lundain neu dde-ddwyrain Lloegr i lywodraethu Cymru, ac wrth gwrs, wynebodd John Redwood feirniadaeth lem am ddychwelyd i Wokingham i gysgu gyda'i wraig. Ond nid wyf yn credu bod y Gweinidog am awgrymu bod deiliaid presennol y Swyddfa Gymreig ronyn yn llai Cymreig nag ef.

Yn 1979, dadleuodd Llafur, ar lefel lywodraethol swyddogol o leiaf, fod angen gwneud y Swyddfa Gymreig yn fwy atebol yn ddemocrataidd am ei bod yn arfer pŵer. O bedwar i un, dywedodd pobl Cymru 'na', ac rwy'n cynnig eu bod wedi gwneud hynny, nid oherwydd nad oeddent yn credu mewn atebolrwydd democrataidd, ond oherwydd nad oeddent yn cefnogi holl raddau'r datganoli gweinyddol roedd carfan leiafrifol o fewn y Blaid Lafur am ei orfodi arnynt.

Mae cyfyngiadau symud yn fy ngwahanu oddi wrth y silff yn fy swyddfa o ddyddiaduron, atgofion a bywgraffiadau prif enwogion Llafur yng Nghymru yn y 1960au a'r 1970au, ond cofiaf gyn lleied y mae'r llyfrau hynny'n ei ddweud am rannu rhannau o adrannau Llywodraeth y DU yn Swyddfa Gymreig, na beth oedd y rhesymeg dros wneud hynny. Nid oedd maniffesto Llafur 1964 ond yn datgan mewn cynllun ar gyfer y rhanbarthau:

Yng Nghymru, bydd creu Ysgrifennydd Gwladol, fel rydym wedi ymrwymo i'w wneud, yn hwyluso'r weinyddiaeth unedig newydd sydd ei hangen arnom.

Roedd ffigyrau blaenllaw ar y pryd fel Roy Jenkins a Jim Callaghan yn cynrychioli etholaethau Cymreig, ond ffigurau'r DU oeddent ac nid eu prosiect hwy oedd hwn. Roedd gwahaniaeth polisi yn y rhan fwyaf o feysydd yn gyfyngedig, Awdurdod Datblygu Cymru oedd datblygu economaidd, ac efallai fod ymagwedd an-Thatcheraidd Nicholas Edwards yn eithriad ar y pryd.

Gallai troi'n ôl at fodel y Swyddfa Gymreig, a welsom rhwng 1965 a 1999, dynnu ein Teyrnas Unedig at ei gilydd eto, gyda llai o fod yn wahanol er mwyn bod yn wahanol, gan arbed y £65 miliwn y flwyddyn a wariwn ar y Senedd hon, i ddechrau. Ond beth fyddai o'i le ar droi'n ôl at y trefniadau cyfansoddiadol a oedd gennym cyn y Swyddfa Gymreig ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru? Gallem integreiddio pob adran yn iawn; gallem rymuso llywodraeth leol, gan roi mwy o ryddid i gynghorau Cymru nag sydd ganddynt yn awr; gallem sicrhau bod addysg Cymru yn dychwelyd i gyrraedd o leiaf y safon a welir yn Lloegr; gallem unwaith eto ddibynnu ar un GIG integredig, i gyd-fynd â model Aneurin Bevan, a mynd i'r afael â COVID gyda'n gilydd.

Nid oes dim am fodel San Steffan sy'n atal deddfwriaeth benodol i Gymru, pan fo'n briodol, os oes angen, i hyrwyddo mwy o rôl i'r Uwch Bwyllgor Cymreig. Caniataodd y dull hwnnw o weithredu Ddeddfau addysg penodol i Gymru a datblygu polisi iaith Gymraeg; arweiniodd at ddatgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru a roddwyd mewn grym yn y pen draw yn 1920; ac ymagwedd wahaniaethol tuag at gau ar y Sul rhwng 1881 a 1996. Yn hytrach, mae gennym broses ddatganoli anghytbwys. Ni cheir setliad byth, er gwaethaf Deddfau Llywodraeth Cymru yn 1998, 2006, 2014 a 2017; proses sydd ond yn symud i un cyfeiriad—tuag at annibyniaeth. Er gwaethaf y pedair Deddf, mae Llywodraeth Cymru bob amser yn mynnu mwy. Yn ddiweddar, datganoli cyfiawnder ydoedd, a galw am ddileu'r trothwyon ar fenthyca yng Nghymru, gyda llai o gyfyngiadau gan y DU ar Drysorlys Cymru nag a ddarparai'r UE ar gyfer Gwlad Groeg. Weinidog, pryd y daw eich galwadau i ben? Pam y mae'n rhaid inni gael ein llusgo ar ôl yr Alban fel pe bai eu hanes a'u rhagolygon hwy yn eiddo i ni? Ac os yw datganoli bob amser yn broses ac mai mwy ohono'n unig y gellir ei gael, nid llai, sut y gall pobl byth ddod yn gyfforddus ag ef? Os nad yw datganoli'n sefydlog ac nad yw'n gynaliadwy, oni fydd yn rhaid i ni, yn gynt neu'n hwyrach, ddod ag ef i ben? Rhaid i ni ddiddymu'r lle hwn yn y pen draw, neu gerdded yn ein cwsg tuag at annibyniaeth.